Questo testo è incompleto. |
LETSCHAS CRIMINALAS DA LA HONORATA DRETÜRA: … SUOT MUNT FALUN SENT SCUOL RAMOSCH d CLIN 1737. Letschas criminalas da la honorata Dretüra suot Munt Falun Sent Scuol Ramosch d Clin Drizadass sü revisas d aprobattas dals hts Comüns suott ofici da Molto ilustism & sabi sgr mrt Joan Din Augustin Anno Domini MDCCVII Descrittas da Maj Cla C Tschent Ano 1737 A die 28 Favrer jn Etat da 19 Ans. (Ineditum nach Ms. CTSCh.)
Ün obfervatiun od fpegel da Superiuors od Regents.
Ilg vair et bun Regent
haian cun reservanza
a far chi plasch a Dieu
lur retschar & pusanza
5 per tant lur vœglia ston
els zond renunciar
a far quai chia nos Dieu
sulet ais a Dachiar
E sta bain sura at ün
10 Regent recongoschenscha
siond ch' ell ha da Dieu
retsvii na tal hondrenscha
sol essar a dachiar
ch' ell solla cun bels duns
15 d' sia gratia la pagiar
lur guard a non zulgiar
al plonschadur l' oralgia
schi l' vainta tort
schi tral or da travalgia
20 per chia l' plü grond et aut
regent eir tai pos exsudir
cur in teis bsœng eir tü
pro el vainsch a bragir
[f. 5r ] Ün observatiun od spegel da Superiuors od Regents.
il jüdisch santentiant
25 pür guart ch' el non declina
gio dallas ledschas ch' la
pustüt eir da la Divina
ün spegial quel il sea
ch' el possa laint guardar
30 dalœnsch sia mal effet
cur la da jüdichiar
sch' ün barchiaral barchiond
schi tot in privel grond
cun el pertschert condüa
35 Usche eir cur ün Regent
In vicis vain chiatta
Schi tot il pöval el
In prival ha mana
bun cor aint in il boen ferma
40 da fatta … stabel
haj ün Regent ch' ingian
non l' fetscha baut mutabel
eir il contradj non l' des
Masa stramantar
45 sco n' eir vantüra des
superb' in el causar
quin chi congoschingian
humaun et sia debleza
et eir considra bain
50 d' sia vitta la cuorteza
sco eir ils mals effets
ch' la chiarn ha aint zupa
quel vain näl stadj aut
las tngiar hümilia
55 Richeza punp honur
favur da crajatüras
zainza festida vaun
et quai haun Cuorta düra
mo n' jüst bun retschamaint
60 vain ora celebra
ne vain ün bun Regent
da po chiœnsch invlida.
[f. 5v] Cusalg precepittant. In
caussas d' importanza
falar las fa suvent per quai ais
la süstanza.
65 Cun peda da scusgliar et cun
devot urar
A lura festinar tot ora a drizar
Bain retscher … vainsch … scha tü
suainter teis offici
tot guardas sü indret cur thast
da jüdichiar
perche chia scharf cumond d' ün
vez superiur
70 cun schlecht ch' el par impro
ha saimper … eir valur
Cur ün superiur cun prusa vitta sia
Las ledschas salva sves schi pilgia
tot mastria
et guarden da salvar eir quellas
saviond
chia deliquēt scodün sia paja vain
spetond
75 pactiar et eir pantir dals mals
sœ sol imprender … …
per tal ün jüdasch mütsch da tots …
chi non lofenden
Cur ls buns & prus sa stol gugent
eir compangiar
Cun quels in ongi bœn suvent
s' exsercitar
Regents non dessen sü promover
in offici
80 quels chi da s' regular
fai sves non haun judici per che
lur retschar mal
et tot il lur mal far atai chi
l' hast tschernii
vain Dieu at requintar
a lün sco lauter des ün jüdisch
far jüdici
85 ne chiar ne led guardont ne raba
ne macitia
non sajast masa scharf al inimi
ne chiœnsch
mas al ami sch' el voll gnir celebra
dalönsch
Ami sia quel a taj teis fals chi
t' improbescha
et brichia quel chi pür adüna
t' celebrescha
90 quel chi da teis eruors scondolla
cun plürar
perche da tia vantüra el sola …
s' alegrar
cun diligentia dest udir la part
chi plonscha …
sül fat tfa surasen il plü co sün
che e tschantscha
L pladadar … sbadalgiond cun art
& cun fracasch
95 schi t' lasch n' gianadairs
plü bain & sgürs cun pasch
plü co tot aur dal mond
cerchia cun Di
llientia
da demonstrar a teis l' thesaur d' l' æternitat
100 subjets benificentia in Cel chi t' ais perdert.
fant tü indret dal bain Amen,
286 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc.
da demonstrar a teis l' thesaur d' l' æternitat
100 subjets benificentia in Cel chi t' ais perdert.
fant tü indret dal bain Amen,
vainsch arespar p tschert
[f. 6r] Quaistas letschas sun la prüma votta cun plenaria in l' Anno
1652 cumprada ora & recuperata drizada sü da nos 4 honorats Cumüns
sot offici dal prüm da noss hts 4 Cumüns independamaint cun obsaluta
planaria Libertat & autoritat elet Mastrall da criminal ilg Noblissem sgr
Mrt Joan Nuot Rimatieu
in l' Ano 1654 & davo quai plü vottas revissas
& moderadas mo hossa denova mo hossa sün blers Ans resuptats coretats
& stabilitas tras sgrs Deputats dals hts Cumüns in Sent congregats sco sun
stat sgrs Deputats
Per Sent
Ilg Ilustrm & noblm sgr
Capitana Joan Stupan & l' sabj
sgr Joang Tall.
Per Scuol
Ilg Nœbel & Sabj sgr
Mrt Curo Rascher l' bain sabi sgr
Mrt Cla
Vulpera.
Per Ramosch
Ilg Sabi sgr
Mrt Joan Minar & l' nœbel & sabj sgr
Mrt Michel
Guitsch.
Per Clin
Ilg
Ilustissem & Nœblim sgr
Podestat Not Rimatieu & ilg nœbel sgr
Mrt Joan Sanpun cun eir asistenctia agüt & cusalg dal Molto ilustim Mrt
Jacob Pult sco da tots supra manzunats sgr Deputats dals Comüns elett &
giavüscha Et dapo sta tot comunichia & let avant tots 4 Cumüns & tot
apcepta sun de nova strat tremiss ls sequents sgrs Deputats in Sent cun
laprobaciun & confirmatiun
Per Sent
Ilg Nœblim sgr capitana
Tenent Harmonis Stupan
Per Scuol
Ilg nœblissem & sabi sgr
Mrt Men Rauch
Per Remosch
[f. 6v] l Sabi
sgr
Anv Joan Rasdür
Per Clin
Ilg supra mancuna Ilustisem sgr
Podasta Not Rimatieu.
Pro lqual tot Dieu cuncuora cun sia s. benedictun chi serva tot a
Letschas criminalas da la honorata Dre
türa etc.
287
sia glorgia & eir a salüdaivla conservatiun da nossa Patria cun eir asalüd
da nossas ormas.
Pro ls supra menzunats sgr Mrt in criminal
sgr Joan D. Augustin
sün il Anno 1707 a Calenda Marz elets Jüraders. Per Sent sg Anv Joan
Festa sg Joan J. Bardola sg Chiasper Alexsander & sg Din Jon Smid.
Per Scuol sg Men Arquint von ort Wain sg Mrt Joan v Rauch sg Mrt
Harmon Flack sg Anv. Peeder Roner Per Ramosch sg mrt Jacob Cla Lüza
sg. Av. Chispar Giseph sg. Av. Florin Robar & sg Anvolt Joan F. Corf
Per Clin sg Men Bandet sg Avo. Joan Janet … Joan Cla Melchiar & Men
Casper Nott Egen. Noder dal offici elet dal sg mrt sco eir Elet dals
Comüns ad ordinar lprüm concept da questas letschas es sta al supra
manzuna.
sgr Joani Bardola.
Trit es at ün supget per mala fama sia
cura chia l Magistrat pussaivel il chiastia
Regent chi falla sves es bler plü sgrischus
per tant schi vescha il mal dal bœn sagast ün factur.
[f. 7r] Rains stats componüts in l ano 1652
Cura sa cumpra ora plenara Libertat or sot l' Archi Düchia Ferdinant
Carl da Insprucht Et cura s' hal l' prüm cun libertat fat las letschas
crimina[na]las tenor d' via dvart sta es indigitat Ano 1654.
A tots pagias & natiuns
parta Deis ora dals seis duns
Mo l' principal ess cur Deis da
Ilg seis Sonsh pled cun Libertat
5 Aur & argient es ün tesaur
Honuors dal Mond ilg mond stem
aut
Mo totta quai sgür & in vardat
Trapassa lœnsch la Libertat
Utschels limargas zainz inclet
10 in spemls deserts chi fan lur let
Haun qua dalet cantond da daut
chi pon güdair la libertat
Fee spad haun indüra plü mal
ilg Niderland & Portugal
15 Han mis lur vitt & saung aqua
Per congüstar la libertat
Vo Jüdaschs stuaivet Jürar
statuts dad esters fœrsts salvar
Deis ha man a ilg fat müda
20 Subjetiun in libertat
volva teis œlgs in oriaint
Da meza nott & occidaint
Non ess sco no pœvel chia ha
Tant pretiusa libertat
25 Quant saung havai spans vo
Perdavants
per sa spendrar or sot tirans
Cun pauc daner ha Dieu güda
Ch no hvain cumpra la Libertat
Ilg pled Da Dieu net vain predgia
30 seis Sacramainsts administra
quai posch güdair or tema qua
quai fa la nœbla Libertat
288 Letschas
criminalas da la honorata Dretüra etc.
Tü posch semnar tschuncar manar
far tia lavur la pro chiantar
35 Post dir lais mieu quai Dieu am da
quai fa la nœbla libertat
schi chianta laud a quell noss Deis
ch' Ell ha udi ls suspürs dals seis
ch l ha nossa terra incarona
40 cun usche nœbla libertat
Mo schella Dess pro no restar
Letschas cun Dieu sa sto drizar
Jüdesch eir jüsts sa sto tschantar
quai vol la dretta libertat
45 quels ston ilg mall fick chiastiar
[f. 7v] Ilgs buns ord grifflas … lur
spendrar
chia viver spos in honestat
quai voll la dretta libertat
Vo Jüdaschs dravi sü voss œlgs
50 Guardai sün quel chi zez in cêl
Tmai a quel sul quel hondrai
ilg qual da Spech & Libertat
Manteng o Deis tots quests paias
ilg pœvel nett chia laint ais
55 Mantengia superiuritat
Et nossa nœbla libertat.
Deis havda gent aqua
Ingio jüsts tschantamaints
Vengen fats & salvads
Da Jüdasch jüsts a laint
5 Ün pagais zainza ledschas
Non po restar in pê
Lass ledschas sun ilg tscherchel
Chial vasche vain ligia
Scha quellas vengen perssas
10 Ais ell bain baut livra
Las letschas sun ils mürs
Chi n' cressa la cittat
Schi viven esla sgüra
Schi non ess peranta
15 Las letschas eir sun lorma
Dat ün inter pagais
Schi nun viven il corpe
Tot in ruina ais
Usche a Dieu retschüe
20 Seis pœvel isdrael
Cun letschas driza süe
Eir Jacob seis novell
[f. 8r] Davart nüz da bunas letschas
Quella lgüm ha Dieu dat
Eir als pagans zond orbs
25 Ch' han letschas ordina
Per chi non dvainta tort
Per quai veng Ells ludats e
ch' Ells han con tschantamaints
La tera consalvade
30 Da tots fadivs ordains
In quaist cudasch per scrite
Chiatasch tü Letschas cler
Co tüt dessas dmal dite
Et dfats bain perchürar
35 Chia quellas vain salva e
Sia juven grond u velg
Superiur Mastrall e
Vain grond tras grati in cêl.
Amen.
Cur la güstia non vain üsada
Et la raschun exsersitada
Spalainta la Jüstia divina
Tant quel pajais ir in rujna.
Letschas criminalas da la honorata D
retüra etc.
289
Chi indret vol jüdichiar
Las letschas sto savair
Savair & lass salvar
Per esser Jüdisch vair
5 Quai vol ilg Saramaint
A Dieu sche ferm Jürar
In Cêl stü vosch ir aint
Schi na est Condemna
Las letschas da salvar
10 Jüront t ha sves tschanta
Sün gœ sco per juvar
Per pers n per bea
Ils œls dal Senger grond
Sfa surasen sü quai
15 Co tü vast jüdichiond
Per rendar tuot sün taj
Per tant favur dal mond
Daners … … & auter plü
Chi blers surbainten zond
20 Non dessas stimar tü
Per tema non crudar
Ne per ingün favur
Cur thas da jüdichiar
Scha da a Dieu l' honur
25 A quel tü has jüra
Sche dvaira da salvar
Las letschas sco bea
Ch' tü völgias sves dvantar
Schi na chia condemnar
30 Ta des il jüdisch grond
Sch' tü vainst a surpasar
Las ledtschas jüdichiond
Talgliant ais quella sgür
Sper tia ragisch tschantà
35 Sch' tü fallas craja pür
Vainst smers & via talgia
Scün non frutajvel lain
Chin ira vain talglia
Cur el non früta bain
40 Per ngir eir arsanta
A Dieu schj da lhonur
Salva teis Saramaint
ne ira ne amur
Ne ngün surmanamaint
45 ta dessan straviar
dal cuors dalla jüstia
Sco tasch stuvü jüvar
sün corp & orma tia
A Dieu tieu jüdasch grond
50 teis spiert vœlgias dunar
al jüdisch da quest mond
indret chi possa far
Chi possan conparair
sco bun teis servitur
55 et posan eir jüdair
l' eterna tia amur.
Luar Criminal
… [f. 9r] In nossa Drettüra in Criminal des tenor las Conventiun ngir lua ilg Criminal dapo expirats es 3 Ans in Sent ngir 2 Ans in Ramosch dapo 3 Ans in Scuol & lura eir in Clin 2 Ans & quai asaimper subsequenter tenor Conventiuns in moda talla cioe cun 4 Jüraduors per Cumün. Cura chis logua Dret da Criminal schi des ilg Mastral, chi vain gio clamar ls Cumüns in Sent & minchia Cumün trametar ün Hom cun autoritat Romanische Forschungen XXXVII. 19 [f. 8v] Admonitiun als Jüdaschs pro jüstie & observatiun da lur jüramaint.
290 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. da la part gronda dal Cumün lgual des büttar ora sia Mastral oder Jüraders da seis Cumün ingio l mrt & Cumüns sung culponts nel loca solito supra scrit da esser ant mez dij intardont … … qual Cumün chi fuos possan ils auters Cumüns censurar tant spaissas co la falla des esser in 5 considaratiun dals Cumüns dapo büttats oura dessen ngir apceptats congioschand … ls Cumüns chi sian suficiant cioe sia Mt. oder Jüraders dessen esser da etat da 26 ans. Mo na plü juvens sot paina al Cumün chi transgredis des esser in falla als auters Cumüns 6 ∆ darcheu nun essar da supra ettat stovair tschesar mo subit ellet Mrt & Deretüra sia ilg Mrt 10 velg oblia cun ils cumüns insembel dir aint in ilg lœ ingio ilg Mrt nof sequescha & dar al Saramaint al Mrt pero gradgiont l' dy e Calenda Marz sün la Dumenga dess ngir surtrat sün lündasdy & ingio il Mt non compares … sün dit dy d term nal loca solita des esar sot paina X. Nela publicatiun … Criminala da 50 ∆ sco eir in sezar des exeguir segond il rotel da 15 las Mastralias da Comün in Cumün. [f. 9v] Cura chi vain müda Mastral & Deretüra da lün Comün in lauter & chia jers & dispitats creschen in quell Cumün chi fuos dess l' Mt velg clamar sura ün Hom per Cumün da quels 3 Comüns, chi non toca l' Mt & ngir in il lœ da la differentia & tor sü las vuschs, chi ha la part 20 gronda des trar la Mastralie congoschond l' s auter Cumüns esser sufficiaints … uschea eir Jüraders & s chiatont cun tor sü vuschs usche da pauc chi fossen & ngisen convits da havair impromis da anbas parts esser anulats & in pena da tots dons & cuosts chi ges da quellas varts … sco eir 8 ∆ fala, la quala des ngir als Cumüns d cun quest sinclegia chia minchia Cumün 25 haja la Collatura da aleger Mt oder Jüraders da perse sine contraditiun dals auters Cumüns. [f. 10r] Dapo l' Mastral Nof essar constrit cun ilg Saramaint & da sgrs dals Comüns declerà sia Jüraders velg nembra des el imidiat tras seis Maschialck ls far banir aint in l' lœ dal Mt tots da compangia in Comspetu 30 dals Sgrs dals Comüns ls quals inclegaran lur Schüssa & quai in publica plaza cun lur Chiapas & dagias a dœs l' s dar l' saramaint saia da Mt oder Comüns des il Mt nof cun l' s Jüraders pagar ultimamang luar via davo la meldra zainza agravar ls cumins. [f. 10v] Ingün Mastral da Criminal non possa ngir gio doffici & ngir 35 Jürader da criminal sco eir tot Jüraders da criminal dessen pusar üna luada cioe sinclegia üna Mastralie oura sot pene da 50 ∆ falla a qual Comün chi surpasses & l' s Jürader chiassà & quai sinclegia eir Baps filg oder frars da nun pudair subsequir. Scuol Ano 1735 sachiapont dürond l' ofici chia Dieu clames da quaista 40 vitta ün nembar dal Corp criminal a refercimaint da las spaissas chil
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 291 Mastral ha da metter a saramantar il successur il dessen our da las fallas ngir pagia 15 R ongi ün sün la fin da lofici. [f. 11r] … … Prapgias Prapgias per officis da criminal dessen esser scharf scumendadas sot pena da 20 ∆ chi las fa Alvessen prapgias da quellas varts in ls' Comüns 5 in ün oder in ls auters schi non dess ingün in ls auters Comüns ir a far prapgias ne üna persuna or da seis Comün ir a far quellas fatschendas sot paina da 20 ∆ per persuna chi quai fes & acceptand in ün Comün vissitas da quellas varts 3 mais ant Calenda Marz chi scroda lofici sia in pena subsequenta & quala persona, chi comoves l' Antsuperscrit temp sia in 10 falla da 100 ∆ & ne dal Comün ne Comüns ngir accepta per Mastral mo Crudar sün ün auter qualifichia subjeciun dal Comün. Ramosch Ao. 1772 Explicatiun chia sot l' inclet di suderta Ledscha vain precisa comprais totas subleratiun, dispentiuns, dischuordens sia in ün vel Later comün vel chi comoventes in seis overo condues in auter Comüns des 15 esser Colpavel dablevatiun di spaisas, Cuosts, Consequentias & fallas. [f. 11v] … L' Mastral da Criminal sco eir ls Jüraders da minchia Comün dessen la prüma Dumengia davo havair recepii l' Saramaint far ler lur exemplars & letschas avant Comün Cioe ogni ün sapgia da s' perchürar da non incuorer in falla. 20 [f. 11r] … … Samagniun Pertinent ls Jüraders da Samagniun dess in virtüt da velgia Combinatiun … haviond ls sgrs dals Comüns l' authoritat da pudair eleger ün Jürader dalla Cretta Evangelica in ditta Val gnir dals Sgrs dals Comüns elet & cun ils auter Sgrs Jüraders jnsembal gnir nomina in Sent l' qual Cun lauter 25 Jürader insembal l qual la val elegia a lur Cuost dapo tras l' Maschialck banits gnir in l' lœ dal Mastral & tor l' Saramaint a dit Jüradar dal Evangela non dess pudair ngir taxa ne agreva dalla Vall ingotta … … mo haia obliatiun da dar alla Baselgia Evangelica R 3 in daners & quai minchia luada & non dond ls R 3 al Minister dala Baselgia sea in pena dal 30 Mastrall & Jüraders per Concientia. [f. 12v] Nodær Pertinent ilg Noder s' lascha lautoritat al Mastral da pudair or da seis Jüraduors tor ün lqual ell stima l' plü qualifichia & tras quell des gnir forma sea proces, sententia, scriver amussamaints oder quai chia bsœng 35 fa zainza pudair far autra election da Noder. Scuol Ano 1735 vain la supra letscha Confirmada chil Mt cur ell va our d comün p ofici nun possa tour noder ingün cun ell, mo far scriver in quel lœ ingio ell va a chi at el plascha da seis Jüraders excepto in 19* …
292 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. fats da malefici oder da grond relevo il vain concess seis noder per limitada … pagia & ingün oblig da pagiar plü suotta pena tant al Mrt co al noder chi va da 6 ∆ per ongi votta quallas sün la fin dil ofici ils Comüns possan retscherchiar. 5 [f. 13r] Obligatiun da Jüraders Ls Jüraders da Criminal sco eir ls Maschalchs sun culponts da rendar ongi debita obedientia vers lur Mastral cun palizar oder portar tots fravels oder inconveniants contra sia letscha zainza Alchün resguart tenor at els aint in l' Saramaint vain dat & qual Jürader chi smates incunter & nun 10 vules far obedientia a seis Mt des essar chiasa da seis offici cun 15 ∆ falla & tots dons & cuosts chi ngissen da quellas varts caussats & ingün Jürader non spossa partir da sia Deratüra plü lönsch stand davent da sia Drettüra co dits 12 sot pena da 4 ∆ falla zainza gratia zainza licentia da seis Mastral. 15 [f. 13v] Ilg Mastral da Criminal dürond seis offici non s des abasar de gradu ad ir cun (s h) manadüras da dor punt Martina suot paina da 20 ∆ alla votta zainza gratia sco eir non des pudair licentiar ingün Jürader da star davent da sia Drettüra plü co ün mais. [f. 14r] L' Mastral da Criminal & Jüraders dessen sün la Domengia 20 & Mercurdyts portar lur daigias in Baselgia & chi non porta sia falla 1 R. Mo las festas grondas & davo baras es licat da pudair ir zainza giond Jüraders or d' Cumün per offici sean Culponts da purtar lur dagias. In actiun da malefici sea l' Craminal tots Culponts da portar lur chiapas, dagias & Halenbarts sco eir ilg maschalck Cur el vain tramis or d' Cumün 25 per offici des portar sia dagia & Halanbart. [f. 14v] Lg Mt da Criminal giond our dal Comün per offici des tor seis Maschalg dal lœ cun el & quai per sia pagia limitada rivond in llœ & nun pudiont satisfar des l' Maschalck da quel Comün ingio stengia dret Servir eir el & quai suainter temp chi vain dovra pagiar Cuorsas sias zainza 30 spaissa. Ramosch A°. 1777 la paja limitada ais dil Maschialck sine ingüna autra spaisa ne agravo al Mrt. Las cuorsas da Scuol a Sent r 12 a Ramosch r 24 35 a Celin r 36 Vicendeval dün Cumün a l' auter & cura Ell va a follio 30. [f. 15r] Ingün Drett da Criminal da nossa Drettüra in ls Comüns non dessen pudair tngiar Dret zainza chia l' mastral sia preschaint per decider fravels oder bottas & quai chi contrafes sia in paina da 8 ∆ al 40 Mrt, chi las notta, Resalv scha forasters fuossen cun fat da pauc momaint
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 293 schi dessen quai pudair far & infin dal offici cun licentia dal Mt rendont quint al Mt che fals sea stats sco eir las falas als Comüns. [f. 15v] Autoritat dal Mastral Lautoritat dal Mastral s' destenda üna vouta l' An da pudair cun ün seis Jüradar per Comün da Comün in Comün inquirir ils fravels & quels 5 decider pero creschond causas greivas sta in Libertat dal Craminal singravont parts oder el sves da clamar plüs. Item ingio ord vart dittas visitas dal Mastral ngis clama sura per ilg Mastral per acions criminalas des el sieuer sulet cun ilg Maschalck pudiond decider oder combinar … cun l' Dret dal lœ bain sia causa contra 10 clamar ün per Comün & nun pudiont eir quels decider sea at instantia da parts oder per massa grev al Criminal Suainter il fat & fals s' lascha lautoritat al Criminal da lubir mez l' criminal oder plü inavant. Il Mastral non possa clamar Drets fulaster dat ün Cumün in lauter p fatschendas chi non aintra pena corporalla bottas a' normas et actiun di Malefici nellas Ledschas indigitats mo cun il Drett dal lœ decider intervenind chi havessan schüsa non pudair clamar oter co dal prossem Cumün tant quant schüsa sa chiatan et na plü inavant declerant essar il cass naun sur pund pedra tor qui naun via sur pund pedra la via. [f. 16r] L' Mastral da Criminal cura ell va in la val da Samangun 20 a tenger dret non possa eir ir plü co üna votta l' an & cura el va a tngnair Dret in Samangum siond naun sur Punt peidra l' Mrt oder in Clin sia culpont da tor cun el saimper ün Jürader da Ramosch adjunt eir seis maschailg cun authoritat eir l' Mastral siond naun sur Punt peida ün Jürader dals seis naun sura. Siond in Tschlin ün Jürader in Tschlin, siond in 25 Ramosch des el tor ün oder 2 da tschels 3 Cumüns pro beneplazit mo Jüraders da Ramosch & quai in virtüt dal acort chi intanter ils Comüns clamen tenor in quel apara s' reserva impera ingio chi ngis clama sura per ell. [f. 16v] Comparair avant Dret non des plü co 3 per part et armas 30 neir bastuns non dessen ngir portats avant Dret sout pene 1 ∆ a la votta excepts forasters es conses lur dagia l' prüm intront mo litigont sia eir at ells tschunck. [f. 17r] Plædaders Avant Dret dal lœ dessen las parts duvrar deck Plædaders & cun 35 quels scontantar & scumfirmar adrett zainza auter advocats resalv schal Dret congosches chia qualchün foss intarda & l' mall fos grev des ngir conces ün advocat giond plædader clamats sara … obliats a render obedientia & scha qualchün vules or da seis Comün in nos 4 Cumüns havair ün plædader dess la condüta ir a cuost da chil' dumonda mo dapo riva suainter forma 40
294 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. pro cuost da Dret sco eir pladaders dal lœ mo or dvart noss 4 Comüns dess esser tschunck plædaders. [f. 17v] Vuliond ilg Mrt plonscher contra qualchün non dess ngir concess plædader ne s' pudair comfirmar, mo sco Mrt sia culpond da far 5 sves siond materia da officij. [f. 18r] Inscunterond üna dispita mal oder fravel … dess quella part chi cloma sura per Dret pudair ir avant cioe plonschond à seis Anvolt oder ad ün auter nember da dret pudair clamar sura & in loco delict des lg ier gnir deciss schabain fos eir filg da nossa Deretüra. 10 [f. 18v] Schüsa L Dret non dess far schüsa infina chia las parts non sun comfirmadas a Drett cun Pladaders mo sa chiatond essar frars, filg da frars oder cusdrins non dessen subit pudair sezer ne far schüsa ne havair da far formatiuns neir pagia lander via ingüna. 15 [f. 19r] Schüssa da Dret Pladaders & amussamaints quant in avant possen sezer in sanguinitat sco eir infinitat l' plü davo grat da schüssa sia suvrinada mo suvrin ad ingual ad üna part sco a lautra des pudair sezer sco eir perdüttar. Mo actiuns da malefici dess eir Basbrin chi ess l' quartavel grad havair 20 schüssa tant in santentiar co perdüttar & cun da la roba cuosta aint in la lita des gnir fat la schüsa. [f. 19v] Amussmaints Suot l' atat da ans 18 l' maschial & la femna da ans 20 non dess ngir inclet ne in perdüttar public ne in tour quint & siond plüs amussamaints 25 … co ün giavüschond da scuslgiar insembel als dess ngir conces & dat üna istesa materia mo nun des ngir inclet amusamaints contra amusamaints … jürats. [f. 20r] Servitüd da chiassa sea famalgs oder fanschellas non dessen pudair perdütar da fats discurüts oder seguits in chiassa contra la brajada 30 da chiassa mo da trattas al' averta agitadas dessan pudair perdütar & quai sinclegia da servitüt continua d na da lavuraints davo dij d vice versa sinclegia eir da Patruns d patrunas contra lur servitüt non dessen pudair perdütar s reserva pero Dretts da malefici. [f. 20v] … Cura dispitt & differentia es intanter … 2 parts & l' üna giavüscha 35 da trar aint amusamaints, schi dess l' Dret dal lœ tour sü ls amusamaints in presentia da las parts & ls meter per scrit sachiatond 2 zainza schüsa d s' fidont da far quels duos dess lur merceda essar 30 ɛ al dy per ün mo non scontantond las parts dess pudair siauer l' Mastral cun seis Maschalck
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 295 d incler dits amusamaints zainza pudair clamar autras assistentia l hura lur pagia dess esser completa in vigor da la letscha 1 R al dij cioe ls' Jüraders d ingio l' criminal dal lœ fos tot cun schüssa in trar aint amussamaints non dess ls Mastral pudair clamar plü co ün per Comün dals auters 3 Comüns. [f. 21r] … Qüints. 5 Tor quint non des ne Mastral ne Jüraders pudair per fats sequits inter 2 parts dimpersai sean obligs publice da agitar ilg fat in forma da Dret sco eir per auters fats & erruor, chi inscontras contra la letscha, ls quals non consernant total Malefici adulteri pitanœng oder fraut zond grev no spossa tor quints ingün mo culpont l' Mastral sves da plonscher cuntera chi 10 ess da plonscher & provar in debita forma cun perdüttas in virtüt d letscha in presentia da la part sves chi possa far sia defaisa mo in fats super indigitats, … chi sun da grond relevo possa l' Mrt cun asistentia da seis Drett pero saimper resguardont la fama qualitat dallas persunas, chi non aintren a dij & chia las personas non s' haian profertas ne laschadas incler possen 15 tour quint & quels nun sian culponts da ngir palezats mo tngin lur secret inscontrond chi fos persunas saunguinitat non spossa tor quint ne … sian obligats da dar contra lur saung. [f. 21v] Ün Jürader u vero nembar da Criminal, chi svess veza oder grataia vair qualche fravel contra la letscha, chi non aintra parts litigantes 20 portont quint a seis Mrt des quel quint valair d na plü inavant gnir perdütta, … mo specialas persunas, chi portesen üna chüssa al Dret sean culponts quella da mantenger et quai in psentia dalla part cun perdütas in virtüd Letscha. Scuol ano 1735 vain la supra letscha comfirmada chia non o grationd Jüraders oder Maschialg sül fat non dess valair üna chüsa data ingotta, mo il 25 Magistrat sia obligia da palesar la chüssa datta & non palesont … non sia il inculpa … obligia da respondar ne a Censura ingüna. [f. 22r] Sdar per mez Cura chia 2 parts drettan d s daun par mez schi dess l' Dret Jüdichiar schi sia fat da tant importanza da tor per mez sco eir des ngir considera 30 la qualitat da las persunas chi s' daun per mez non siond non des ngir tut siond da tant dess ngir tut aint in maun dal Dret des las persunas tour aint amaun & quella persuna chi s' chiattes cul' tour & stes gio des pagiar ls cuosts ids infina da qua & esser falla 8 ∆ et schella non stes gio ant co ngir mana ora d' chiasa, mo stes gio sün la giassa oder viadi 35 des esser falla 12 ∆ & paiar ils cuosts ngis Ella manada in l' lœ da Drett ingio l' Mrt ha seis lœ & stes pür lura gio ant congir alla prova … & brichia ant des essar falla 18 ∆ & pagiar tots dons & cuosts da Drett & eir dallas parts in consientia dal Drett.
296 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. [f. 22v] Cura 2 parts litigiaian avant Drett & chia la part prüma non podes totalmaing gnir a seis deseng cun amusamaints & vules sporscher la vitta contra la part respondenta ant chia la part respondenta haja fat seis amusamaints non dess quai pudair sequir mo des la part respondadra 5 eir far seis amussamaints d lura star in consideratiun dal Drett da tor las persunas per mez schi oder na. [f. 23r] Fravels Quell chi es cumandar in Criminal sea cun plets oder fats, quel ess culpond da purtar gio tots dans & cuosts, chi vain in quella fatschenda & 10 ngir castigia per consentia dal Drett tenor l' fat des el bottas oder plaigias des el tot pagiar per consientia dal Drett. [f. 23v] Es ordina & fat letschas chia creschond üna dispita oder trata sea in plaza cur l' comün vain insembal sia chi fos in fats da prapgias sia chi fuos auter chi havessen dispitats insembal oder chia ün oder plüs 15 sün quella trata oder dispitas duvressen pals, bastuns, laingia, crapa oder autres armes offensivas dessen quels essar 10 ∆ falla per ün zainza gratia schel dovres oder nun & purtar gio tots dons & cuosts chi da quellas vart vaun. [f. 24r] Ün chi tschantscha contra l' Mastral oder seis Drett sia contra 20 chi Drett chi fos pleds fravels des essar falla 10 ∆, melginavant ls cuosts suainter l' fal oder pleds. Ano 1697 die 23 Februarij in Tschlin es fat ledschas, scha sgrs da Criminal sea Jüraders oder Maschalgs, chi slaschen chiatar sia sulets oder cun Cumpongs … in fats da prapgias, chi sea in plaza oder utro utro ofendes ad autras 25 persunas zainza ocasiun sea cun plets oder cun fats dessen ngir scharfamang chiastiats dal offici cun tots dans & cuosts & falla 10 ∆. Vice versa ingio nembars da Criminal ngissen offais cun loffici zainza caussa dessen ils actuors esser in madema falla. [f. 24v] Cura üna persuna vain titulada sün seis bain & honur & non 30 sfes in avant suot quel offici haviond udi l' fravel ell sves oder ün in gradula saung seis infina suvrin des dal Mrt, chi vain davo ngir chiastia d schel es deng dal Dret gnir reclama d quel chi cha spons ls pleds non des essar suotapost ad ingün cuosts mo solum la falla in virtüt da la letscha & ls cuosts a quel chi sfa reclemar grat giond nembars da Criminal chi 35 sun sün offici chi ofendesen qualchün cun pleds, fravels oder botas, non svuliond far in avant lofais sout lur offici possen ngir recerchiats suot l' prossem ofici, chi vain davo per falla et cuosts vigor letscha, mo dal prossem ofici inavant sia tschung.
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 297 [f. 25r] Faussas scritüras Chi vain convit … da vair fat faussas scritüras u far far oder vairamaing injüstamang fatas falsificheschan dess ngir castia in la persuna honur & raba & ultra quai a tal scritüras da quellas persunas chi tal exees cometten non des ngir dat ingüna feda ne in Jüdicio ne or d' Jüdicio suot pene da 60 ∆ & cun tuots … dons & cuost sco eir chi haves duvra faussas stadairas oder fausa masüra dessen severamang ngir castiats per consientia dal Drett. Cun la falla la pro suainter l' fal vain medemamaing ün chi impengia via ün bain in 2 lous des essar falla 20 R cun ls cuosts pro & quai vain inclet tant per mobels co per stabels. 10 Ano 1722 die 13 Februari vain mis pro chia chi impena üna chiausa in plü lous sea tut fai & saramaint cul debit castiamaint, chi tocca refond pero saimper a quel chi haves da patir. [f. 25v] … Fravels Chi tschantscha pleds fravels contra üna autra persuna, contra seis 15 bain & honur schi des ell ngir castia: Scha ell disch tü maintas R 1 Met el pro sco ün schelm R 2 Sco ün morder 2½ ∆ Sco üna pitana R 2 20 Sco ün lader R 2 Sco ün chezer 3 ∆ Sco ün striun oder strie 3 ∆ Et uter pleds fravels per consientia dal Drett. Pero ün chi fos üna saimpla mantida zainz auter pro sperdunond 25 tanter per non des ngir chiastia ne per falla ne per cuost mo nun sperdunond d vuliond agitar pro l' Dret d chia quel chi ha fat la mentida mantengia chia manti sia d vair convit dat havair menti des esser liber dal cuosts et falla. Mo non mantngiont dess pajar cuost et falla sco eir in tottas autras spaissas 30 et cuost, chi vain dat ora a las parts dess essar da minchia 10 R cuost 1 R falla. [f. 26r] Falsas perdütas Üna fausa perdüta des ngir tuta fai d saramaint & esar falla 50 ∆ d tots dons & cuosts chia da quatras havessen da dinscuntrar ultra surscritta paina ongi persuna legitimamang convita … da havair qualchia faus saramaint 35 oder havair dat fausa perdüta n u vero qualchia faussa chüssa incunter d in prajüdicio da qualche autra persona quel des essar cruda in la paina chi havess stovü talla persuna inozainta tras sia falsitat d ultra quai refar
298 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. tot don & cuosts chi havess stovü patir talla persona da quellas varts cun la falla suprascrita. [f. 26v] Chia surdovrar il Nom da Dieu et dalla sanctma Trinitat sco eir seis duns d beneficis cun blastemar oder in auter mœd des ngir 5 castia sün vitta & roba suainter scharfeza dal Dret sine resguardo d esser cruda in falla suainter l' cas d fal fat medemamaing ün chi viva dishonoratamaing … cun diffar il sieu malnüzamaing cun surbaiver, surmagliar, juvar u auters strapatschs oder mal costüms non resguardont admonitiuns da seis amis d superiuritats des l' Mastral in criminal havair authoritat dal mettar 10 in perschun a paun & agua tant Eœnch Lœnch chi sumalgia al Drett in quai fond pantiza moda ut supra non des ngir castia auter co pagiar sia spaissa sco eir dals perchüraduors gniond a rüclenscha et impromettand meldramaint. Et chi con tallas persunas contrata dess havair sia pertaissa persa. Scuol Ano 1735 letscha precedenta vain confirmada cun decleranza talla 15 chia da po sün las Baselgias da nossa Deretüra a publica chingün non nigotiescha … cun qualchia persuna, chi viva sguastamaing des quella persuna esser in falla da 10 ∆ & quel, chi cun quella contratat suot pene dubla & ils cuosts a consideratiun dil magistrat. [f. 27r] Ün chi smaladescha Bap d mama des gnir castia per 10 ∆ 20 falla cun tots dons & cuosts & ngir dat pantizi sün la vitta tenor merit da seis fall in quai vain inclet eir Bap senger d mama donna sœr & sœra, Padrastar d madrastra, pero saimper a qualitat dal gradu. [f. 27v] … Chi batta Bap & mama dess esser 50 ∆ falla d melginavant ngir castiâ schal fall fos greiv sün la vitta d sün l' honur sinclegia persunas, 25 … chi sun ngüdas pro lur sen & inclet usche vain inclet eir Bap senger & mama donna mo sœra, sœr sco eir padrastar d madrastra es la terza part falla da main cun ls cuosts pro a qualitat dal excess. [f. 28r] Ün chi tschantscha fravel contra üna persuna & non po mantengiar quel des tour seis pleds inavo & ngir castia dal Dret chiatess 30 l' Dret, chia quella persuna, chi fos titulada nun fos zond zainza cuolpa stat in consideratiun dal Drett da far tor inava inavo oder nun pero reclemand l' Dret d tschantond cun glinf & honur des essar tant quant scha la part sves haves reclama & ingün da quellas varts des pudair trar in œlg suot pena da scharveza dal Drett. 35 [f. 28v] Üna persuna, chi viva sguast & impiamaing cun schiandel, sea maschell & femna & non ha infacultat in facultat sia da plü da 300 R sia l' magistat obligia da sfar dar süartat da bain viver … cun bain fuos eir vaschin. Sco eir ün chi havess disfat lsieu l sieu chi dsches mal oder batess lgieut da bain & non chiates süartats des ngir castia sün la vitta sine gratia cun 40 resguart tenor l' fal. Ano 1722 s' conferma sur scritta letscha & ingio l' Mrt u Criminal
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 299 non faun la pro & grationd da quellas persunas qualche malevent u accident … sucomben els da Criminal per quai. Scuol Ano 1735 ais la supra letscha confirmada cun claussula chia siond qualchia persuna da mal dapurtamaint bandida per non havair da podair dar sottisfatiun per cuosts & falla non dess ün tal podair ngir 5 avant ils Comüns ne Basselgias. Celin A°. 1747 Ais confirma la ledscha et las renovatius da plü ngiond ün al quall es stat bandij ant ilg Temp da seis Band a chiassar in nossa Drettüra des ilg Mastral il castiar virtüd il Band da la santentia. Item üna persuna, chi ais dal Magistrat bandida non des ngir plü obsolute 10 dalla Drettüra sufrida et qual Mrt in Criminal chi talla persuna admettes in nossa Derettüra da habitar d qual Cumün, chi talla salves sü dess essar in falla da 20 ∆ et totas disgratias, chia quatras derivessen. [f. 29r] Imnatschas da mettar fœ Chi minatscha da ciatschar fœ üna chiassa oder Cumün oder da 15 mazar üna autra persuna des esar in falla 100 ∆ cun tots dons & cuosts, mo satisfond a seis mal intend dess gnir castia suainter letscha da incendiary … d humicidy. [f. 29v] Armas Chi porta armas offensives acupudamaing cioe pistolas stilets per 20 l' Comün intuorn dess esser falla 4 ∆ aut vero per tuot il teritorio da nossa Derettüra intuorn. Celin A°. 1747 vain ils griespäcls quintats tant co armas offensivas et chi ils porta des essar in paina da 4 ∆. [f. 30r] Chi tira ün Curte d vol noscher ad ün & chel nun l' dovra 25 des havair pena 3 R, chi auza üna pedra, ün pal oder autras armas des essar in paina 2 R, fes el don schi des el ngir castia suainter l fal cun tots dons d cuosts reservond pero necessari defaisa. [f. 30v] Creschond jer sea per sagiar, tschuncar terms oder Aguas d' Sortas d chi sa chiatan armas aint a maun & duvressen quellas dessen 30 esser in falla 5 ∆ d inscuntrond mal cun tot ngir plü inavaunt castiats tenor l' fal per consientia dal Drett per falla & cuosts. [f. 31r] Bottas Scha 2, 3 oder plüs chiatschessen maun üna persuna, la bottessen oder mazzesen schi non dessen quels chi haun fat ilg don quella compangie 35 gnir spartits in la sententia mo desen da compagia gnir castiats cun decleranza … chia scha deck ün haves roba d ls auters ingüna schi dess la raba da quel pagiar, mo haviond tots raba dessen pagiar insembal sinclegia
300 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. provond ün duos vel plüs essar inozaints dessen solum ils ress gnir punüts ut supra. [f. 31v] Sbatant 2 tanter per cun bain las bottas fuossen eir da saung & sperdunond las parts tanter per non dess l' magistrat per quai et 5 castiar ne per cuost ne per falla, mo siond inscuntrats pleds fravels d s' perdunont eir per quels tanter per non des auter co la falla limitad da la letscha sinclegia pero bottas chi non sean zond enormes, per las quallas l' mastral des havair seis Jus. Ano 1722 S' perdunond las parts inter ells non possa l' recherchiar 10 ne per cuost ne per falla sia per botta u per Pleds. [f. 32r] … Sgüranzas Clamond sura per sagüranzas qualchün sea contra dad ün oder plüs sia l' Mastral oder Jüraders obligiasts quai da far dar a cuost da quel chi clama sura mo litigiond cun Dret des ir a cuost cun l rest zainza auter 15 … cuost da Drett da quellas varts d gradgiond dispitats tanter persunas d criminal non fos p qua preschaint des d possa üna tertia persuna tour sagüranzas et intimar la pasch in nomine dal magistrat et subito referir al magistrat. Sopponint lüna part vel lautra al magistrat dessen esser in pena da 20 10 ∆ falla s' mettond incunter la tertia persuna 4 ∆ falla mo la taxa düna sgüranza non Drettant dess essar ɛ 24 per persuna cioe quel chi clama sura. [f. 32v] Sgüranzas chi ngissen tutas suot protext da straviar raschuns sia da Criminal civil oder comün a dar schüsas a Jüraders oder amussamaints 25 des star jn consientia dal Dret schi dessen volair schi dessen volair schi oder na sco eir da far dar sagüranzas in quels afars auter co per non ofender eir vain inclet chia sa salüdont oder bavont insembal nun ocorint pleds injurius vels fravels non sia rot sgüranza surpasond cun plets fravels vel ingurius sea a la letscha da rumper sgüranza suotapost d quai 30 des la sgüranza havair vigur tant in Deretüra co our d' Drettüra. [f. 33r] Quels chi Clamen sura per Sgüranza defsen dessen specifichiar quant inavant via da la parantella els voelgian sgüranzas non specifichiont des la sgüranza essar solum contra quella persuna, chi vain clama sura per sgüranza mo specifichiond la parantella totta des esser sgüranza in virtüd 35 d letscha fina suvrinada tant in affinitat co eir in sanguinitat & las süartats chi vengen dattas, dessen essar suainter letscha. [f. 33v] Chi non vol dar sgüranza al Dret vel sugiartat quel dess ngir tut in fermanza dal Drett & suainter scharfeza dal Drett ngir castia & porta gio tots dons d cuosts d 10 ∆ falla.
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 301 [f. 34r] Scha ün batta ad ün auter sur sgüranza d al dess üna plagia schi des quel gnir castigia per 10 ∆ d ngir tut fai d saramaint ne des gnir duvra pro ingüns fats dat honur d portar gio tuots dons & cuosts sco eir pagiar las bottas in considaratiun dal magistrat. [f. 34v] Schi gratges chün mazes ün auter & l' Mrt ne Deretüra totta 5 nun foussen qua d chi fuos dech ün Jürader oder Maschalck schi dessen quels chi sun presents pudair ditta persuna chi ha fat l mal tour infermanza in fermanza non fossen ferm avonda possan ells clamar asistentia & agüt pro autras privatas persunas, chi sun qua presentas chi salven al Drett & scha qualchün non vules far asistentia d salvar l Dret sean 10 ∆ falla zainza gratia per 10 persona excepto schi fuosan dals lur agens da saung. [f. 35r] Scha qualchün gess in chiassa dün auter sur sgüranza & l' vules metter mann & molestar schi des ell ngir castia per 14 ∆ cun tots dons & cuosts chi da quellas varts göesen & scha al gratges qualche don via da la vitta oder gnis da fatta maza des el tour sura dat el & bain 15 Esser maza lauter esser zainza pantizi mo fes quel chi va in chiassa qualchia don, schi des el severamaing gnir Castigia sün la vitta, raba, bain & honur & quadupla falla. [f. 35v] Ün, chi maza ad ün auter sur sagüranza dess sco ün morder ngir jüstitia & esser falla 200 R & pagiar la mort per concientia Dal 20 Dret Cun tots dons et Cuosts, chi gessen da quellas varts non siond quel chi mazess stat mis maun in chiassa, mo siond mis maun resta tenor letscha precedenta mo gnond ün tal homicider al merit suplici d dant la vitta dess esser liber da la falla. [f. 36r] Ün duos vel plü, chi fuossen in sgüranza l' ün s' vules 5 25 vindichiar vers lauter d non pudess ne daschess caussa l' sgüranza fines sün üna autra mala persuna chi quai fes schi dess gnir raschuna chell haja fatt svess & ngis Castia tuot sün vitta, raba, bain & honur cun la falla tenor letscha da rumper Sagüranza, sco eir tots dons & Cuosts d suainter ilg malinscuntra gnir censura. Medema falla d castigo sinclegia eir da 30 fats sats scha bain nun fossen in sgüranza. [f. 36v] Mala fama Scha qualchia malla fama cun indici sufficiaints ges ora sura da qualchün sea chi chels fuoss, schi dess l' Mrt oder Jüraders, qual chi fuoss, havair lautoritat da fermar quella persuna oder tour in fermanza dal Dret 35 impro brichia exsaminar oder hanliar cun ella sulet zainza asistentia da la part gronda dal Drett d quai chi sulet zainza assistentia schiatas in l cusalg da Drett sdes ngir davo & exsequir. Item il Mrt cun il Dret dal lö des pudair sulet exsaminar et vigur Rilevo dil exes havair la Auturitat da Convocar ün, duos ad plüs Coñembars dils Cumüns. 40
302 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. [f. 37r] Schi schiatess qualchün usche da pauc, chi tres oura qualche mal nom & fama sün qualchün d chia quella persuna, chi es datta quel blasem gniss in mauns dal Drett & ngis chiatada inozainta, schi dess quella persuna gnir largiada cun lginf d honur ne dess eir sia raba patir ingota 5 & quel chi ha trat oura quella fama d blasem des ngir Castiada sün vita d raba per consientia dal Dret & portar tots dons & cuost, chi gessen in quella fatschenda et gnir castia melginavant suainter la letscha da faussas perdüttas. [f. 37v] Schün gnis prais dal Drett per malla fama d ngiss chiata 10 innozaint, schi dess el ngir largia cun lglinf & honur zainza cuosts d Cura ngiss mis maun qualchü sun catras d fuoss dat aint da auters morts sü sura et stond oura cun la vitta ls tormaints & da lur boca non sequint confusiun ingüna dess ngir deliberada da cuosts & falla reservond pero, scha Davo quai ngiss denova infermanza in fermanza dün ht Criminal & fess confesion 15 da pudair proceder contra ditta persuna & pudair refar & far pagiar tots dons ls cuosts pasats sco eir quella dala presente actiun. [f. 38r] Ün chi havess Comiss qualche fravel d non fuoss da malefici … d sabsainta dal Dret dess esser falla 15 ∆ d melginavant per concientia … dal Drett tenor l fal ngiss el aint in mauns schi dess l Dret lfar 20 sgürar a Dret & chi albiergia ün tal dess esser 2 ∆ falla d fond l' absainta … dal Drett qualchia don davo stagia in consientia dal dret da dar il castigo suainter l fal cun l' adamchiamaint da la falla tenor als para. [f. 38v] Gniond qualchia persuna da buna fama dad üna persuna prosesanta achüssada da essar vissa solum sün l ball d our davart non hagia 25 la prossesanta cun talas persunas chüssadas tngü discuors oder cumerci da quelas varts non des ngir molestada ne sün raba ne sün honur, mo scha da malla fama fosla & evidents indiciss contra quella persuna fuossen talla dess pudair gnir capturada gnond da plü co da dün procesa dess pudair ngir tuta in fermanza dal Drett haviond tngü discuors nel bal vel malefici a 30 da compagia. [f. 39r] … Ladranetsch Ün lader dess ngir castia per 4 vottas tant co chel ha invula & darcheu turnantar l ladranetsch a chi el ha involla d tenor l' fall ngir castia sün la vitta & tots dons & cuosts chi va sü sura portar oura mo 35 … s' chiatant convit 2 oder plüs votass dess sia sententia ex nunc in publica plaza gnir preletta d principalmaing ls abigeats q a quels, chi invollen … muvel vain declera s' scoprind ün ladranetsch t pitanœng oder auter mal in üna persuna da velg naun tant da sia chiassada eira amno da compangia
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 303 d hossa fuos saparada dess la chiasa generala sucomber al fal d brichia el sulet non siond fat da malefici. Ano 1722. Giond ün lader stat convit … d castia et gnis titula da qualchia hta per ün tal, non dess gnir reclama, neir dal Dret eser reclama. … 5 q Siond il lader havair roba sotta pena il Mrt di 10 ∆ falla non turnantond. … 1773 Distinctiun chia ngiond ün lader forest vel sine effets jacents convit captura des il Mrt (cio Magistrat prosequir) non haviond totalmang capitale spediaintamang & non podair agravar als Comüns pli co R 1 k 12 al di per 10 ongi jürader. [f. 39v] Ingio schiates qualchün chi matess maun a far don u tour qual chiaussa in hierts, brœls arbalgias, furmaints, ravichas, chiombras da avieus, sco eir in chiasa & chia a tal inscuntres qualchaussa d mal sü sura da co chi pudes eser schi des el havair patientia et chi il havess usche 15 offais sül l' sieu oder per talla occasiun non des havair da patir ingotta & scha da strosuras oder d not dvantes chün s' chiatess maltrata in tals supra mansunats lous da co chi pudess esser scha bain quel havess maltrata non pudess mussar chi fuos l sieu miss maun non dess havair da patir ingotta da quellas varts & chi maltrata fuos non dess pudair retscherchiar ingotta 20 u vairamang chel metta sü desser stat conces dal Patrun dal bain vel Patrun a da pudair intrar non scuntrond a tal surpasadar auter mal oder inscuntrond des tal melginavant ngir castia dal Criminal per lur consientia tenor l fal cun la falla tenor l' act & fal Comiss. Davart ladranetschs resta la letscha da ladranetschs valida st censurats a 25 rigore quella sine reclama 1722 vide f. precedenta. [f. 40] Chiavastrias, l quals non squinta total ladranetsch E Mastral da Criminal sues oder ls Jüraders dal lœ cura chia bsœng fa per tottas Chiavastries, chi ngissen fattas cun far don ala lgieut in chiassas, mulgins, hierts, arbalgias & chiombras da avieus oder co chia 30 eser pudess, possa far ngir avant 6 persunass ingio el porta il mer suspet & quellas tallas persunas sean culpontas da render quint d jürar da tot quai chels saun, sea in saunguinitat oder contra el sves in Compangia da auters mo contra la persona istessa suletta da fats comis non sia culpond dimpersai per las compagnias d lura gnond aviss aviert ngir castiats suainter 35 letscha & tenor la qualitat dal fal. Ano 1722 vain cufirma la letscha da chiavastries & chia Padernurs sean sottaposts da sucomber per lur uffants al castigo & non vuliond star sottapost d chia lur uffants continuesen a chiavastries, schi chia ün ht criminal ls condona in la barlina d la barlina dess ngir fatta in ongi Comün d qual Comün, chi non 40 vuless far schi chial Mastral da Criminal possa castiar d quel Cumün schiatant
304 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. murdieus u furasters non haviond da sucomber a la falla d cuosts schi chial Criminal ingio l fal vain comiss sea oblig dals far metter aint quellas persunas a lur cuosts in la Barlina d l' Maschalg ls dess metter aint et havair sia pagia minchia votta 1 R. quel dess gnir pagia ala fin dal ofici or da las fallas. 5 Scuol Ano 1735 vain la antescritta letscha explichiada chia rechiatond il criminal alchüns ufants da familia mal vivents oder culpavels da qualchia ladranetsch dessen avisar als padernurs da tals & non metond els pro a corigir lur Juventüm dessen sucomber a la Censura segond la qualitat dar dal erur. [f. 40v] … Terms 10 Chi chiava oura fradaivelmaing ün term at ün auter oder ün chi mattess aint ün term zainza la contrapart des esser in falla da 10 ∆ & melginavant ngir tut fai & saramaint & portar tots dons & cuosts & patimaints. [f. 40r] Raba data in fidanza Ün chi pilgia raba in fidanza ad el datta ainta maun non restituescha 15 ma la diffa, venda oder bratta co chi po esser Dess esser in paina oder falla 20 R & melginavant sün bain & honur per concientia dal Dret gnir castia. [f. 41v] Guauts Guauts in ls confins non dess pudair gnir castia da criminal u pœ havair chiatta svess transgredint ne tor quints ne mettar chüssas in efet 20 excepto chi havessan saramaint suot che bichetta chi fuossen. Vain declera eir da pudair tour quint da auter mo vuliond chi vengia palanta sean obligs da palantar & gnond censurats des esser sine prejüdicio da las letschas dals Comüns. [f. 42r] … Pitanœngs 25 Ün saimpel Pitanœng, cur ell dvainta … … dess l' mascul dar falla R 20 & fand la contanteza zainza tngiar sü Drett non dess eir pudair ngir miss cuosts plü co 40 R & la femna dess esser siond la contanteza dal mascul haviond raba in falla 10 R & cuost eir 30 R d non haviond raba da pagiar d satisfar dessen sucomber cun la vitta taunt lün co lauter pero 30 sreserva la complicitat in virtüt da la letscha. Gratgiond tanter Juventüm suot ans 12 qualchia comerci carnal non dess ngir quinta pitanœng sinclegia gnond processa d da qualchün mo esser liber da falla cuosts d impototatiun sine pœna imaginabla. Ano 1722 A saimpel pitanœng dess esser gratia 30 R falla & 10 R cuosts. 35 [f. 42v] Üna femna, chi vain schforzada oder paschantada cun malla arts schi dess a talla femna gnir pagiada l honur per concientia dal Dret, mo haviond d vœlgia consenti schi dessa restar in d virtüt d' la letscha antescritta vice verssa ingio femnas cun mals arts inscontresen vers masculs
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 305 fuoss la falla & cuosts ardublista la precedenta letscha a quel chi fuoss reus vel causatur dal mal. [f. 43r] Bastarts Circa bastarts, chi naschesen dess la mama havair dal Bap sea per la palgola u vero educatiun dal uffant per 3 Ans R 30 pro rata da temp 5 d muriond eir pro rata da temp & passond ls dits 3 ans dess l Bap per cusailg da 2 advocats constrits dal Drett proveder per lg uffant cun victu & vestitu & schola tenor fa bsœng infina chel es bastond da spudair güdar svess. [f. 43v] Guaivds Schi fuoss ün guaivd in l fat da pitanœng dess esser falla da 70 R 10 et cuosts 40 R fand imadiatamaing la contanteza d na plü in avant vice versa scha e gratges guaivdas des esser falla R 40 ma na plü tenor supra cun reserva da la castigiar sün la vitta tenor l fall et cuosts 40 R. Ano 1722. A guaivds dess esser gratia R 10 cuosts d 30 R falla. Item a la guaivda gratia 10 R falla. 15 [f. 44r] Patruns Ün Patrun, chi gess intuorn sia fanschella oder quela surmanes siond maridada sia falla 100 R d 50 cuosts fuoss el guaivfd a falla R 80 d cuosts R 50 fuos el liber falla R 50 d cuosts 40 R, mo na plü tant ad ün co a lauter. 20 Ano 1722. A Patruns vain gratia R 100 d 50 R. cuosts fuos Ell guaivd al vain gratia R. 70 falla 50 R. cuosts al fuos ell liber gratia 50 R. falla 10 R. cuosts. [f. 44] Adulteri Ün adulter zond d, chi rompa la lai dess esser falla R 100 d cuosts 25 80 & la adulteri dess esser falla R 70 & cuosts 80 d na plü & la adulteri des eir pudair ngir castiada sün la vitta per consientia dal Dret pro la limitada pagia ut supra d na plüs cuosts & ngond tallas persunas Convitas … per la segonda votta esser ardubli la falla & cuosts & per la terza votta ngir al suplici. 30 Ano 1722. Al adulteri vain gratia R 100 falla d R. 10 cuosts A la adultera … gratia R. 80 falla 20 R. cuosts. Cun claussula chia davart sur scrittas fallas gratiadas à folio 70, 71, 72 or dvart quai sea tschuck da ngir avant Comün ne Baselgias a gratiar plü inavant suot paina a chi cherches da restar a la falla da la letscha prüma d velgia chi 35 eira & ingün possa gratiar d quel Comün chi graties haian ils auters l' exsecutiun da la falla eir per quel Comün per totta la falla. Scuol Ano 1735 veziond il pittanœng massa Comün Caussa la falla e Cuosts massa leivs vain la moderatiun subsequenta Ano 1722 alvada via & las prümas letschas 67, 70, 71, 72 vengen Confirmada. 40 Romanische Forschungen XXXVII. 20
306 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. Celin A°. 1747 supra las leschas de pitanœng a folio 67, 70, 71, 72 vain Confirma la Moderatiun supra l' A°. 1722 et quella del A°. 1735 ne dils Cumüns ne sün baselgias pudair ngir gratiadas mo star stricta alla Ledscha sot pêna a qual Cumün tschedes da gratiar perdita da sias fallas et ils auters Cumüns las 5 compartir fra els. [f. 45r] Pitanœng our d Dretüra Schiattand ün Adulter oder pitaner da nossa Drettüra havair comis l' fal our dvart nossa Drettüra Cioe in pagais forasters gnond aviss aviert dess l' Criminal. [non haviond l reus santentia.] esser tenut dal dar santentia 10 per R 30, mo a falla non des esser suotapost ingüna d scontantond imediatamaing gnond aperte ilg fall non non dessen pudair tour plü pero haviond santentia nel loca ingio ess Comis l' fall non dess pudair ngir Castia ne per falla ne per cuosts. Inscuntrond femnas … … gravidas da nossa derettüra esser ingraviadas our 15 d' Drettüra d ngir in nossa Drettüra a far Palgola dessen esser suotaposts a nossa letscha non haviond sententia oder dat sügiarta ingio han Comis l fall. [f. 45v] … Juvens 8 Ingio chi fuoss ün Juven oder guaivd chi surmaness üna Juvna oder guaivda & ngiond gravida oder brichia d haviond ella ün pain oder 20 impromissiun da lai schi la dess ella spusar d in cass chel dsches da na & perdüttas non fuossen d fond ella vaira cun sia vitta d tant co tant contrastont d schi dess el gnir tut in maun dal Drett & sieuer davo per ngir a fundamaint da la vardat amas duos ngnond dats tartura & schiates l mascul cun l tœrt la Dess spussar mo schiatond la femna cun l tüert 25 dess ella pagiar tuots dons & cuosts et gnir schudichiada oura & da la Derettüra bandida et pagiar tuots dons & cuosts. Scuol Ano 1735 vain la letscha Confirmada cun tal clausulla chia ocorint ün simpel pitanœng aint il temp da la ledscha civila des ngir chiastia segond las letschas reservond saimper la Copulatiun da la letscha civila. 30 [f. 46r] Bigamia Ün chi pilgia duos dunans oder üna chi pilgia duos homens dess esser falla 100 R 50 R cuost d ngir bandits sia vitta oura sinclegia non haviond signa aint pero Causa chi fuos signa aint d da po quai pilges ün autra des esser dubla falla & dubel cuost mo ngiond la persuna in 35 mauns dal magistrat des gnir jüstitiada & l' suplici dess alvar via la falla mo brich ls cuosts. [f. 46v] Incest Un chi cometes comerci carnal cun sia cusdrina u üna Cusdrina des … esser falla 120 ∆ & la femna 100 ∆ & cuosts 100 R per ün fuoss a mez
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 307 grad plü inavant la tersalva part da plü fuossa l grad inter plü inavant la doubla falla d tuots dons & cuosts & zainza gratia gnir decapitta & sequint in grada afinitatis des esser la terza part falla da main pasond cusdrinada sinclegia in cesta. Scuol Ano 1735 vain confirmada la supra scritta letscha vers quels chi 5 sun maridats & recherchessen da surmanar oder schnarantar femnas in fats da lai sia in oder or d pagais pudiond ngir prova dessen segond la supra scrita ledscha ngir censurats. [f. 47r] … Schmeter ifants Schüna femna schmettess seis uffants & non pudess ngir in mauns 10 dal drett mo sabsentes dess esser falla 100 ∆ cun tots dans & cuosts mo ngiond in mauns dal Drett dess zainza gratia ngir stenschantada sco eir chi havess dat asistentia cusalg & agüt des esser decapita non fand cun la vitta l' suplici des esser falla suprascritta cun tuots dons & cuost [f. 47v] Contra star l Dret 15 Schün havess commiss qualche grond fravell d l Dret l vuless tor aint in seis mauns & chi fuossen qua persunas chi vulesen defendar quella persuna … d s' meter contra al Drett strapaschand quels dessen ngir castias per 20 R lün & portar gio tots cuosts & inconvenientias chi pudessen landrora crescher. 20 [f. 48r] Homicidis Ün chi mazess ün Auter & chial Mastral ne Derettüra toutta fossen qua mo chi foss solum ün Jürader oder Maschalck schi dess quel a quella persuna chi ha fat l' homicidi tour in fermanza mo nun fuoss ell ferm avonda schi po el clamar in agüt auteras privatats persunas chi chells 25 chiaten chi salvan … a Dret d scha qualchün non vuless salvar l' Drett schi dess quel esser falla 10 ∆ zainza gratia. [f. 48v] … Defaisa necessaria Inscuntrond chia qualchün per legitima necesaria defaisa da sia persuna … privess ün autra da la vitta pudiond legitimamaing mussar chel sagia 30 stuvü defendar des esser liber da totta paina & cuosts mo restond in tal Cass tots duos morts des ngir jüdichia vitta per vitta reservar tuots cuosts da Drett dessen ngir pagiats our da la raba da quel chi ha dat locasiun. Sco eir duells vel disfidats chi non ngissen in nossa Drettüra comis dessen esser suotapost alla falla da 10 ∆ taunt a quel chi ha la comenzada 35 co al subsequent & als cuosts da Dret des esser suottapost quel chi ha tngü la comenzada. 20* …
308 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. [f. 49r] Mazar fraldaivelmang Ün chi maza üna persuna in ira fradaivelmaing dess dar vitta per vitta nember per nembar & melginavant ngir castia per 100 R cuosts & pagiar la mort per consientia dal Drett s' havess ell absainta d non ngis … 5 al suplici dess esser falla 200 ∆ d cun tuots dons et cuosts fuossen pero necesaria defaissa s' comferma letscha precedenta. [f. 49v] Mazar sai sves Ün chis maza sves dess seis corp ngir in mauns dal Drett & sü sura ngir trar santentia per consientia dal Drett sia da dar l corp in maun da 10 la mianza dal sepulir in ün loca discosto mo na in santon oder dal dar al boiger d dess esser cruda falla als Comüns R 100 d ultra la falla pagiar tuots dons & cuosts in virtüt d letscha pro rata da temp chün Mastral cun seis Criminal inponda. Sco eir üna persuna chi cerches da sprivar da la vitta non pudess ngir a 15 seis intent des esser in Consideratiun dal Magistrat la falla & castigo pero resguardont saimper l' Cass accident da la persuna chi pudess inscuntrar nel stadi chi schiatess. [f. 50r] Mazar non saviond Ün chi maza üna persuna non saviond in guats oder sün Cuttüras 20 ingio chi pudess esser dess dar per la mort … 100 R zainza auters cuosts da Dret scontantond zainza stuvair duvrar auter Drett fuoss a pero chia üna compangia fuos in üna lavur insembel & chia ün da quels zainza fraut mazes u fess qualche don schi dess totta la compangia star insembal d pagiar ut supra sinclegia quels chi haun la lavur da in compangia star 25 insembal et pagiar ut supra sinclegia quels chi haun la lavur in compangia sün quel dij presents pero sreserva ün decent cuost al magistrat per las visitas chi vain fat suainter ltemp. 1773 Decleranza chi il Magistrat habia di considerar … L' inocentia la compangia … il Modo dil cass sequi & doppo absolver … … aut vero afirmar a deto mitigar 30 la specificatiun dils 100 R. [f. 50v] Maleficis In cas da malefici ma nun dess l' Drett esser sera in autras ocasiuns dessen havair ottavell, suainter civil u pœ, chi sia don creschond sinclegia lottavell solum ant d davo las festas grondas. 35 [f. 51r] Procelra da dret da malefici … Tuots Dretts da malefici dess ngir santentiats & deciss in l' lœ ingio l' mrt havda & scha quelchün in la Dumonda oder martuoira gnis chiata comparal schi dess l mastrar mastral cun seis Drett non haviond schüssa ir in avant
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 309 mo schiatond schüssa schi dess l mastral cun seis Drett tschernar auter dret zainza schüsa & complir l' Dret cun Jüraders da quel comün ingio schüssa ess d usche fermar lur process & suainter quella sententia. [f. 51v] Tscherner aint Jüraders Jüraders cun schüssa dessen saimper in pe da quels gnir tschernüts 5 auter in ilg lœ ingio chi mancan mo inscuntrond chia cur tot ün Criminal ha dat esser & chia in Comün per grads fats oder grondas parantelas non schiatess zainza schüssa des ngir tut in tschernar aisa in ls Comüns naun vart punt pedra dess ngir tut ün per Comün & quai nan vart pund pedra in l' prosem Comün gratgies via sur pund pedra dess esser vice versa 10 sinclegia pero chia nun stuviond esser tuot l' criminal compli non dess esser tschernü Jüraders mo laschar da quels chi sun sur An sia in ün Comün oder lanter lauter. [f. 52r] Executiun da la sententia In metter in executiun üna santentia da malefici po l' Mastral cun 15 Cusalg da seis Dret per defaisa clamar tants asistents co ilg bsœng recerchia als quals … desen ngir dats l' salari cioe 1 R al di per ün ls quals asistens desen esser zainza schüssa cun quels chi ls tschernen except suvrins & inscuntrond … chia l' mrt Jüraders oder asistents in far lur offici offendessen qualchün & mazessen a buna fai a zainza fraut ingio ngis cerchia da far 20 forza al Dret tals dessen esser libers da tota paina & in cass chia qualchün s des sea Mastral Jüraders oder asistens ngisen mazas oder ofais schi dessen ls Comüns relevar da tuots dons & cuosts sco eir mediss & medicinas reservond … ls Comüns lur Drets vers ilg auturs & lura dapo forma l process dess l' mastral & Deretüra far manar l' malfatur in loco solito d' chünetas 25 a langir let l process & suainter Contanteza da quel proclamâ la sententia in virtüt da l' statut in presentia da Sgrs declerar la sententia dals Comüns Elets ls quals instantia dal Advocat dal malfatuor per la gratia ch Ell giavüschava haian lautoritat da gratiar oder comfirmar & lhura des l' malfatur … ngir consingia in maun dal maister da Jüsticia chi detta excecutiun 30 ala sententia subiti in l conspet general. [f. 52v] Supplici da malfatüor Ün morder des ngir jüstitia cun la roda & la pœna & cuosts tenor letscha. Ün traditur da la patria des ngir trat oura a cuo d' chiavalg & lura 35 ngir squarta. Ün Sodomit cun la spada ngir jüstitia & lhura tarturar & quai sinclegia eir la complicitat chi es duvra.
310 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. Ün incendiari des cun l fœ ngir ars. Chezers striuns, … stries cun la spada ngir jüstitias & ars. Ün fals monetari cun la spada ngir jüstitia lura gnir ars ün chi maza Bap & mama frar sour söra sœr padraster nadrastra des sco ün 5 morder ngir jüstitia. Ün chi cometta sacrilegi des cun la spada ngir jüstitia ün lader ngiond al suplici des ngir pichia. Et la roba da quels des pagiar tots dons & cuosts chi vaun da quellas varts d non ngiond al suplici u s' absantessen dessen esser 200 ∆ 10 falla cun ls cuosts la pro. [f. 53r] Complicitat Tuotes persunas chi vengen convittas da havair Mordaretsch, Sodomia ladranetsch malefizi sterma oder auters malfats in compangia ingio ün non havess roba da satisfar dessen quels chi haun roba pagiar falla & cuosts 15 eir p quel. [f. 53v] Star gio sül rain Chiapond Drett da Malefici & chial Malfatur stess gio sün l' Rain schi dess l' criminal turnar a Sent cun l malfatur & hanliar. [f. 54r] … Maschialgs 20 L' s Maschialgs sun culponds cura malfatschants sun tenor cumond dal Criminal quells da perchürar ligiar torturar tenor fa bföng bsöng & per lur salari dess l' Mrt als far la taxa tenor l' temp impundü. 1773 Per Capturar & liar R 1 reservond il cas di piu consideratiun metar nels tscheps r. 30 dar la corda far las cordas & disliar R 1 per la chüra d' ün 25 sial düna delinquenta chi non ais totalmang … … meritanta al patibulo & per üna Not cun spaisa & paja R 2. per ün Malificant Colpavel al supplicy per il di et la not p spaisa & paja R 2. [f. 54v] Instrumaints da torturar 30 La schirella bogas chiadainas straufs oder auters instrumaints da tortura dess l Mrt nof saimper subito ngü in offici s' far consingar dal Mrt velg in seis mauns & havair chüra Cuostodia chi non vengia pers d perdont sea Culpont da far far a lur cuost. [f. 55r] … Fallas 35 Per las fallas dess l' Mastral plonscher in nomine dals Comüns oder ün dal Dret subit santentia curüda & des ngir fat oura cun santentia avertamaing … & missa per scrit & na in remissa ne dal mastral ne da Jüraders mo dess ngir dal Dret jüdichiada per lur jüra saramaint & dess l' Mrt da
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 311 Comün in Comün havair ün ragister da las fallas sco eir ls Avolds havair lur register minchia ün in seis Comün aparte subito declerada la falla p forma suot paina da 10 ∆ fallas tant al Mrt co als Avolds. Totas fallas sia il Mrt Culpont … da etschar cun ils Cuosts insembal vigur Lega suaint faun pajar ils cuosts d al ultim del offfcj officj rendont seis quint dar la 5 satisfatiun ad ongi Cumün sia partazun. Cun roba suaint Ledscha haviond ils culpabels roba da pajar et non steta al Criminal di Gratiar las fallas chia las ledschas disponan. [f. 55v] Ilg Mastral plonschond per la falla non scontantond ilgs achüssa sches l' Mrt oblig da mussar cun perdüttas tenor letscha sinclegia 10 [sinclegia] contra lg a Chüssa & na ilg Mastral d quai in virtüt da la letscha da tour aint amussamaints. [f. 56r] Las fallas tuottas sco eir quellas chi vengen falladas … … avant Dret dessen esser & auden als Comüns & dessen inter quels ngir partidas. [f. 56v] Las fallas dessen & pon ngir pagiadas in mœd a paiamaint 15 sco s' pagia ls cuosts als husters. [f. 57r] nGiond ls Comüns a tour quint da las fallas dess lg hoster eser obligia da tour fallas per la spaissa dals Comüns siond avant maun. [f. 57v] … Compositiun per fallas Ingio sa chiattes Mastral oder Drettüra chi non fessen oura la falla 20 a qualchün quai chel ha merita mo chial Mrt u Drettüra sia ün plüs oder tuots fessen compositiun oder acords cun las parts & pilgessen qualchia premi suot che d' protext chi dvantess dess l' turnar l' recipisse & esser 20 ∆ falla d schiatond chia compasitiuns fuossen fattas possa l' subsequent Mrt tour naun quella fatschenda denova tant co chi non fossen fattas tenor 25 forma las far ora & decider d scha in far la compositiun fuos stat ids cuosts dess l Mrt oder Jüraders chi havevan la compositiun ls pagiar. [f. 58r] Gratiar fallas Las fallas chi vengen decisas da la Dretüra & rendüdas quint tenor lur lista dessen pro quai dapo decleradas d notadas restar d non dess ne 30 l Mrt ne Jüraders ne Comüns havair Autoritat da gratiar mo dess star stricte a la letscha resalv scha qualchün vuless ngir sün las Baselgias sea concess. Celin Ano 1747 Vain la supra scritta Ledscha declerada chia ingün non possa gratgiar fallas ne Comüns: Neir non dess ngir avant Baselgias per tals 35 fats mo des restar pro la falla datta ora suaintar Ledscha del Craminal. Cun Decleranza chia ngün possa ir sün las Baselgias mo restar in virtüt la Ledscha.
312 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. [f. 58v] Cuosts Ils cuosts dessen imediatamaing da po sententia declerada in presentia … da las parts ngir dats oura suainter il temp chi haun duvra & lur letscha permetta & qual Mrt oder Drettüra chi non dess oura ls cuosts 5 subit santentia curüda sea 3 ∆ falla & quai tenor letscha specialla dad iminchia fall & non dand imediata nun sian las parts obligatas da pagiar. [f. 59r] Ingünas Drettüras gnond gio dofici dess pudair laschar cuosts sün fatschendas non decisas ne l' subsequent mrt sia oblig dals tour sü u pœ per absentia u per mancamaints da temp u per trar aint amussamaints 10 sean miss legitimss cuosts schi quels chi faun oura la fatschenda haun per lur saramaint da disponar quels. [f. 59v] Debits velgs Ün chi fuoss in mauns dal Drett oder ch Ell litigescha & far ir sü cuosts oder fallas schi dess l debit velg chel haveva ngir pagia aunt co 15 … auters cuosts oder falla. [f. 60r] … Hosters Minchia hoster sdess laschar pagiar ls cuosts Criminals cun valütta suainter tschantamaints da minchia Comün quai chia lugua ais ngiss dat muvel oder autra roba chi non fuos luada des ngir a stima per consientia 20 dal Dret in libertat dal debitur da pudair dar roba suainter letscha oder muvel a seis beneplacit ngond ün (s h) armaint aestima dal Dret dessen havair per lur marceda 30 ɛ na pla stuviond ir sün fuond dessen havair lur salari suainter letscha Civila cioe 1 R per metter & 2 R per remettar & quai sinclegia solum cun l' Dret dal lœ. 25 Mo non haviond l' debitur contanteza da pagiar d stuviond l' Dret ngir insembal cioe solum al dret dal lœ non dessen pudair tour plü co 20 ɛ per hom per ditta functiun. [f. 60v] Obligatiun d hosters Ais ordina chials hosters dessen dar naun daners sea per l maistar 30 da jüstitia oder auter chi smangla cura l Dret comonda l qual l Dret al des pagiar non pudiond la mianza al pagiar sves cun daners oder raba pretschada in loe dal daner sco eir ls husters sun obligs da dar spaissa & alogio eir a las parts & s laschar pagiar ls cuosts ea in conformitat chi vain pagia ls cuosts da dret dapo dat oura ls cuosts sia l huster oblig da 35 spettar 2 mais ant co far pagiamaint non gnond in dits 2 mais pagia sea l debitur tenut da ngir adacort cun l huster.
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 313 [f. 61r] Hostaria Ingün Comün dess pudair taxar per l horstaria criminala da plü co chi vain taxa ad auter husters sco eir s lascha lautoritat al Mastral da dar l hostaria ingio chi para et plascha ad el. [f. 61v] Appendix davart diversas materias ligaschüns 5 Quals oder quallas chi sligesen insembal sea in prapgias oder autras liadüras contra la terra & vain in packs contra ls Comüns Parantellas superiuritats u vero specialas persunas sea co chia quai pudess esser quels dessen esser falla minchia persuna 8 ∆ quels chi non havessen raba dessen als conligats pagiar per el & dessen tots dons & cuosts chi sura gessen da 10 Drett portar oura & non fond l mastral la pro dess esser suott censura dal subsequent mrt cun 8 ∆ falla. [f. 62r] Scongüradurs Scongüraduors Sangiaduors d chi dovran arts diabolicas non dessen ngir indürats ne patits tanter no & chi ls dovra dess ngir chiastia per 6 ∆ 15 melginavant per consienta dal Drett sinclegia eir chi consainta & fa far. [f. 62v] Juvaders Ais ordina chia ingün huster oder auter patruns dchiassa chi laschen juvar in chiassa lur davo las 10 hurass u vero oura dal guitader eir schel fuos id oura ant las 10 huras des quai laschar dvantar suot paina da 3 ∆ 20 falla cun tuots dons cuosts chi crescheschen da quellas varts sco eir tals strapatschs oder strafuorden dessen esser in mademas fallas. Ano 1722 Tuots malvivens sea masers maseras u juventüm non dess ingün huster tngair sü in virtüt da la letscha suot paina da quai chi als daun da non pudair recerchiar ingotta ne obligats da dar a quella bragiada 25 in paina da la letscha cun la falla pro la perditat da la roba chi daun es pena ante scrita. Sco eir per tuotta juventüm chi davo las 10 huras schiatessen cun in decent plaz a dascus sea in chiombras stüvas oder lous secrets & ultra la Censura da la disciplina sean in l castigo dal Magistrat Criminal suainter 30 l' fal & qualitat da las persunas. [f. 63r] Letschas apræ iüdicida questas scumondadas Ingün Comün sulet des pudair far letschas in prejüdici da las letschas Criminalas generalas zainza authoritat & pluralitat dals auters Comüns suot pena da 30 ∆ falla a chi contrafes. 35
314 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. [f. 63v] Pagias L' Mastral dess havair 2 R al di giond our d comün & haviond seis (s h) chiavalg & l tngiand la dess pudair quintar eir la spaissa dal chiavalg … mo in l Comün ingotta & turnantant l' chiavalg ingotta. 5 Ün Jürader des havair per sia pagia & spaissa la mettat main dal mrt ciœ 1 R ls Pladaders da po comfirmats a Dret dessen havair per lur spaisa 1 R al dy. L Maschialc tenor per il passa per spaissa & pagia 1 R al di mo haviond da dovrar eir auters maschalgs chel non pudess sutisfar dess ngir 10 pagia lur Cuorssas tenor haun da las far ora d' Comün ultra supra scritta R 2 dal mrt al dy per spaissa & pagia dess el havair pagia anuales our da las fallas R 12 per An in virtüt da la Conventiun formada Ao 1677. Actum in Sent 1717 adi 2 Marty l' ordinatiun & decret fat da Sgrs dals Comüns in Tschlin vain da sgrs dals comüns in la nova electiun criminal cun 15 autoritat & cumond da la pluralitat afirmat modo sequenta non per violatiun da la letscha imutabla in tants Ans non per renovatiun mo solum per f plü ferma coroboratiun sea observa tala letscha la letscha velgia cun la decleratiun talla ilg mastral & jüraders sun tenuts da Santentiar par la limitada da pagia al di d non aliter d chia ingün sea obligat da tour sü plü inavant ongi ün 20 tenut da far seis quint aparte & il huster eir tenut da far quint ongi ün a parta & non far chiomp general ne in Compangia & schiatont [f. 64r] qualchün agravader … contrafat sün ls comüns culponts d obligats da tour lassumpt d defaissa da far star alla letscha in quella comformitat ched cass chi pudess intervengir Et eir jüraders possan spendar ingio als plascha 2 ls Mastral non possa Clamar 25 dret folaster da ün Comün in lauter per fatschendas chi non aintren pœna Corporalla … bottas & normas d actions da mallefici sco in la letscha indigitats mo cul Dret dal lœ decidar et intervenind chi hvess schüssa non pudair clamar auter co dal prossem Comün tant a quant schüssa sachiatta na plü inavant declarond essar l cas naun sur punt pedra la via 3 las fallas ess l mrt Culpont 30 da etscher culs cuosts insembal vigor letscha suainter faun pagiar ls Cuosts d al ultim dal ofici rendont seis quint da la satisfatiun at ongi Comün sia partazun cun roba suainter letscha haviond ls culpabels tngü roba da pagiar d non stetta à Criminal da gratiar las fallas chia la letscha dispona. [f. 64v] leer. 35 [f. 65r] Ais ordina chial Mastral d Jüraders dessen per lur salari ante a limitat scontantar & our dvart non agravar ingün suot paina da 10 ∆ & ingün non sia obliga a tour sü & pagar plü cuosts co la letscha permetta da mademamaing tuots husters sun obligats da nottar la spaissa sia da mastral u minchia Jürader aparte d da trar da lur salari da lur pagia 40 al di & non fond sia üna part u lautra sean crudats in la supra scritta falla a sgrs dals comüns cura srendan quint in ditta letscha sinclega eir pladaders d maschalcks.
Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. 315 [f. 65v] Ilg mrt in lultim da l expiratiun da seis ofici ess Culpont da clamar ün Hom per Comün sco eir ls Anvolts sun culponts da trametter lur lista da las fallas in virtüt da la letscha da lur Comün cun agen maun per confrontar cun la lista dal Mrt cun l Hom da Comün da seis Comün & na ir sves per obtruncar ils Cuosts & l mrt obligia a sgrs dals Comüns da 5 far cul jüramaint da non havair defrauda fallas ingünas & mademamaing da non havair fat ingünas Compasitiuns incunter lass letschas disponentas a don dals Comüns. Et il Mrt non des pudair clamar rendont quint dallas fallas co sulet ün Av. p Cumün et na plü sgr p obtruncar ils cuosts et il Mrt oblia a sgrs dils 10 Cumüns da far cun il jürament non havair fat ingünas Compositiuns et main defrauda fallas ingünas incunter las Ledschas disponentas a Don dils Cumüns od Dretüra. [f. 66r] Tour quint dal Mrt nov dal Criminal velg L Mrt nov cura el vain sü cun prüma comoditat chel va per ls 15 Comüns dess tour quint dal Jüraders pasats da minchia Comün cun exsamen da non havair defrauda fallas ingünas sco eir haviond fravels quels per lur saramaint da far cul jüramaint non decis suot lur offici palizar. [f. 66v] Sententias criminales inapellabiles Sententias Criminales supra tottas antecedentas letschas seguidas non 20 possen ne dessen ngir appelades ne Citades our da nossa Deretüra mo recuorer pro noss 4 Comüns oder sün las Baselgias da dits 4 Comüns & schiatond üna persuna talla chi quai cerchess our dvart d plü inavant co lapprobatiun & liberatiun dals Comüns dess ngir quinta per ün rebel & 300 ∆ falla zainza gratia & ls Comüns possen quellas tor aint. 25 [f. 67r] Haviond qualchün bsœng d' üna sententia da Criminal in scrit des quai restar in cognitiun dal Dret da dar schi oder na per lur Cuosts dess l' Mrt havair per confirmatiun & Sagë 2 R l noder per scriver 1 R ls jüraders & maschalg ün past per ün & quai sinclegia davo sententia declerada … vuliond qualchün per scrit. 30 [f. 67v] Ais ordina d chiatta da tots sgrs dal Comüns chia in lfar lustaria Criminalla ngiond l mrt our d' Comün sco eir clamant in seis Comün jüraders forasters sea ün oder plus oder tuots non des ne l mrt svess ne ingün da criminal pudair ne tngair ne far hostaria per l craminal dintant chi sun in actiuns doffici mo Dret possen tngiar ingio els plascha non siond chiassa da la 35 Contrapart cun Decleranza chial Dret dal lœ sulet spendont in tant chi tengen Dret in lur chiassa possen quai far non intervengiond forasters suot paina da 50 ∆ a chi contrafes mo scha in qual Comün chi fuos non schiattes chi fessen possa ngir dispensa dals Comüns mo brick da lur autoritat cioe da mrt d jüraders reservant ingio l mrt modern havess da jürar questas letschas sea da quest 40 exempt düront seis ofici tant el co seis connembers.
316 Letschas criminalas da la honorata Dretüra etc. Ano 1722 Circa lhostaria criminala sea admis al mrt da criminal da far sia hustaria per seis dret vel intervenentia forasters mo jüraders sian tschunck excepto spendont inter els dal Drett dal lœ per non preiüdichiont lautorittat dal mrt ad comondar sia hustaria ingio al plascha sco da officio vel non confirmont 5 … a folio 110 da star pro lur limittada pagia d ongi ün da far seis quint da parte suot consura da qual chi non fess suot als Comüns. [f. 68r] leer. [f. 68v] Imutabilitat da letschas Esendo questas letschas formadas & confirmadas aint in quest An 10 tenor in principi sveza in lhonorat Comün da Sent dessen quellas restar fixe & zainza moderatiuns & ne mrt ne Comüns possan quai moderar per infina la mastralia vain la segonda votta in ht Comün da Ramosch in hultim da quel ofici chi ha dat esser Ano 1722 Et usche darcheug restar ut supra clama üna luada intuorn per infina tuorna segonda Mrlia in l' ht 15 Comün da Scuol in expiratiun da quel offici A°. 1735 sina Moderatiun & lhura podair moderar Et in medema forma des restar p fina tant ün autar rodel intuorn … dalla segonda Mrlia chi toca in l' ht Comün da Tschlin in expiration dal offici pudair moderar in l' A°. 1747 Et lura turnar in Sent & succesiva p saimper usche. 20 [f. 69r] Comprar gio drets süls comüns es scomenda Ano 1677 a die 5 December in Sent es ordina & fat chingün non dess ls Dretts chia auters havessen sün ls Comüns cumprar gio zainza licentia da quels cioe dals Comüns suot paina da havair pers l vaschinada & 300 ∆ falla zainza gratia & ngir salva per ün rebel dals Comüns. 25 [f. 69v] Ais ordina d fat da sgrs dals Comüns unidamaing da far ün exsemplari per Comün da questas letschas a cioe ongi ün sapgia da s regular. Ais ordina et fat da sgrs dils Cumüns unidamaing da far far quaist exsemplare … dils Cumüns od Mrt danöf et quels apertinen ls Cumüns special s' lascha 30 la autoritat a Minchia Cumün da far far nof aut vero scrivar las Moderatiuns in ilg velg scrita gio da quest verbotin a cio ongij ün sapgia dij sregular la Davo. [f. 70r] Fulasters vagabunds non Conoschüts et malvivents non dessan ne husters ne qualchia autêra particulara psuna tngiar sü ne albergiar plü 35 co üna not sot pêna criminalla a chi chi alberges da carnuas 6 et totas disgratias quatras derivessan. [f. 70v] Concernent il trar il largia in nossa Derettüra ais severamang … scomenda chia chi admetes da laschar trar largia a Talians vel foresters des essar in pêna da 20 ∆ cun tot dons et cuosts vel spaisas 40 chia quatras sequir pudessan. [f. 71r] Ramosch Ao 1773 Ledscha nova
Cobia della Chiarta da la Leya 317 Chi chi chiates sia per las stradas sün la Chiampongia vel utro a che e di qual natura esser pudes non saviond präcise a chi talla roba pertoca … sia tenut a dar la denunzia al Magistrat in Criminal suot severa et arbitraria pœna con conditiun dün conveniaint dichiat nella medema censura dess esser cruda chi chi Cumpra roba da persunas forestas vel Terectras 5 di suspetus Goberno ad conduttar. COBIA DELLA CHIARTA DA LA LEYA. [f. 128r] Cobia della Chiarta da la Leya. (Ineditum nach Ms. CTSCHR.) No Andreas p gratia da Dieu statuet da Desatis eug Joh: de Marmels, 10 sigr da Razöns et no Cumüns da tuotas 3 leyas da doura et da daint Munts, sco habitain in nos Crês confessain avertamaing avant ün et scodün p no et nos Successuors et tuots chi vengien davo no. chia siond nos pardavants et veilgs avant temp tras bunas et cuvngiaivlas chiaschuns p conjüstar et havair ad els et a tuot ils lur chi vengien da dels pasch laud pauss' 15 ventüra et deffensiun in nom della Soinchia Divina Trinitat, sü sura üna leya et concordanza sco la veilgia Chiarta da la leya contain. havain no conclüt fat et sara gio. mo siond chia la Nattüra humauna, da di in di s' müda schi havain nuo p esser qui davo, no in pasch, paus et concordia, … et fideltat fat üna renovatiun da nossa veilgia leya con declaranza 20 möd forma et puoings, Artichiels sco qui davo da plet in plet, cleramaint vain scrit chia no tuots insembel nun spartits buns fidels et chiar Confederats … et tuot ils nos chi vengien davo no in perpetuum völgien esser et restar, infina chi düra lgieut et pagais lün a' lauter ins jüdar cuslgiar [f. 128v] et star avant cun vittas, honur, raba, lgieut et pagais, cun tuot 25 nossa pussanza veas et stradas defender et mangnair lün a' lauter, concedar … da Marchiantar et trafichiar insembel et tuotas Marchiantias laschar siouger prusamaint no nun dessen ingün fallusters tour aint in nossas leigias sainza savair et vulair dals Surnominats sigrs Confederats, et non des ingüna leigia suletta, cumanzar üna guerra sulletta sainza savair et 30 vullair da las ottras duos leigias, mo qualla surfes' üna guera ù ramur cumanzes, et chia quatras las leigias ngissen in üna guerra od fadia, schi des quella leigia chi ha cumanza quella guerra od ramur ngir da las otras duos leigias sainza ingün auter metz et consideratiun chiastiada, eir chia las ottras duos leigias a' quela chi ha cumanza tal guerra, 35 nun sajan culpontas da la dar ne agüd ne cusailg zuond brichia scha ün …
…