< Maccheronee < Appendice
Questo testo è incompleto.
◄ Appendice - Le varianti della Cipadense Appendice - Saggio di varianti della Toscolana ►

III

BALDUS


I 25 libri della Cipadense non sono numerati progressivamente, ma sí divisi a cinque per cinque; ed ogni serie è intitolata ad una delle muse maccheroniche: Gosa (I-V), Comina (VI-X), Mafelina (XI-XV), Togna (XVI-XX), Striax (XXI-XXV). Ciascuna musa ha le sue speciali qualifiche, ripetute in principio d’ogni libro della serie: «Gosae gregnapolae valtropiensis macaronicorum liber...; Simiae Cominae beriuzzae macaronicorum liber...; Lippae Mafelinae lodolae...; Gneae Tognae caritonghae...; Grugnae Stryacis carcossae», ecc. Il Folengo fu bene ispirato nel sopprimere questa divisione formale, più imbarazzante che altro, ristabilendo la numerazione progressiva.

LIBRO PRIMO

1 mihi quaedam fantastica — 2 grossis — 4 tremit... se — 11 nam si tantarum penso variamina rerum — 12 nil facit — 13 tantum veridicae — 15 properent — 16 polentarum mihi quinque — 17 hae sunt quippe deae pingues, nymphaeque galantae — 18 albergus — 20 Portugalli — 24 non hic caucaseae rupes, non saxa — 25 non qui sulphureos spudat — 27 vides circum — 32 fluitant — 36 exercent panias — 37 salcitiis, longisque cusita — 43 stant ibi de fresco ripae, stagnoque botiro — 44 de quibus — 46 musae super altum montis acumen — 47 gratulis retridantque foratis — 48 aliae digitis — 49 rigolantes forte — 50 de summo rupis ad imam — 51 instar buttae ventramine grosso — 52 aperire — 53 quum quis vult — 55 implent pampardis, veteres dixere lasagnas — 56 ast aliae... lavezus — 58 saepe foco nimio — Fra 58-59 gli esametri:

una provat sorbens utrum pannada saletur,

una focum stizzat, stimulatque ac mantice boffat

59 tendit compire facendam — 60 quapropter videas centum fumare caminos — 61 caldaria ficca — 62 hic macaronaeas igitur pescavimus artes — 63 panzificum statuit — Fra 63-64 gli esametri:
hinc hinc mysterum est nostrum chiamemus aiuttum,

hinc mea pinguiferis calchetur panza foiadis.
At bressana prius mandet Valtropia Gosam,
Gosam, quae dudum fuit abbadessa stryarum,
cui macaronaeae datur omnis gloria primae.

64 teritoria — 67 quae saxo vivo tribus est obcinta murais — 68 stimans batimenta sonantum — 69 quam stimant asini muscas, bufalique tavanos — 70 manca — 71 haec sedet in celso... zuffo — 72 ad quem vix possunt barbutae — 73 hanc famosus homo tenuit quondam ille — 74 paladinus Carli, castiga — 75 lanza baronum — 76 pane civabat — 77 manca — 78 longi — 95 poterat quidquam reperire quietis — 96 ignorans — 97 monstrabat — 99 largumque bagordum

100-2 rex iubet aptari campagnam desuper amplam.

Fama per intornum volitat, gentemque remotam
admonet, hic illic trombam pieno ore sonando

103 chiamat scocesos, hirlandos — 105 et ipsos — 107 tuschi, gentesque — 109 invitat a longe — 110 manca — 111 pulcherrima — 113 francigenae drizzatur, habens per saecula vantum — Fra 114-115: qui Babilon cinxit grossis altisque murais — 115 clarus... clarior — 118 bramat — 119 positis lanzonibus — 120 itur... diversa per arva — 121 squadratim turba [la Vigaso Cocaio parrebbe aver «folta», ma è — certo un errore di stampa] — 122-23 quae portat varias, velut est usanza, livraeas — 125 chioccant propter fabricare stecatum — 128 milleque banderas — 133 pulsant campanas — 134 nocte dieque urbis portae lassantur apertae — 135 continuo... transit — 152 ecce ad — 167 calzorum — 169 breves agilesque volutat orecchias — 170 fronteque sub media — 171 dente terit spumantem briam, frenumque biassat — 172 narisasque tenet

173-5 pectora mostazzus tangit, scurtatur in unum

groppettum, spatioque poco simul omne radunat
corpus, uti vellet gucchiae passare foramen

176-7 pedibus, cum pectore largo,

atque inter gambas codam tenet, atque racoltus
spaventat, terretque oculis sub fronte brasatis

179 spallezatque gradu — 180 fornimenta novae radiant tota aurea sellae — 181 sunt aurum staffae, sunt aurum froena, moraiae — 182 passetti, fibiae per pectora, perque groperas — 183 ceu rasa brusatur — 184 oculos, mentem quoque ficcat

185-86 laudat amorosam faciem, laudatque fatezzam

personae, tantique viri cupit esse maritam

187 iamque propinquatur Guido — 188 ante menat, raso vestitos atque veluto — 189 dumque... signoras — 190 heu Baldovinam miser

191-92 atque repercussis oculis ab utroque, velut mus

en cadit in trapolam

193 manca — 195 o qualem portat sub — 197 pistat — 198 voceque suppressa lamentat talia: — Deh quo — 203 te quoque per nasum, bufalazzi more, tirabit — 204 victor nunc — 205-6 vincere tot Martes puero qui vincor ab orbo — 207 hanc sortem — 209 manca — 211 vel minimi scintillam — 212 brasavit — 214 est signorae — 215 debuerat voltare oculos aliunde


216-8 nonne ribaldones oculi, qui ad strada tapinum

sassinare hominem, spoiareque sensibus audent?

219 strales — 220 agguzzavit amor — 221 at... nil sua tela forabant — 223 bombardas rocca Cremonae — 224 letale — 225 saettando — 226 et mentis tota est substantia rapta diablo — 227 amor, non est malacoda Cupido? — 230 quamvis stet rapidae schiopetti — 234 vaneggiat — Fra 236-7: in frettam cingiantur equi, sursumque barones — 237 armati — 238 guereros — 240 nitriunt, sborrantque culamine pettos — 241 pro tamburrorum rumoribus et trombarum — 243 ecce ruunt — 244 vacuantur — 246 et cridor altisonans... firmat — 247 spectacula giostrae — 248 ordine quae coram populis procedit alegro — 249 hanc inter claros stat rex guardare barones — 250 de finis petris tessuta — 251 ac petenata doram sua fert — 252-3 iacet, nimioque brovatur in igne — 254 confusa — 267 reputabitur esse — 285 parlabat — 286 varias memorando facendas — 287 prius rationis usat monstrantia — 289 centum dapossa — 293 deh, mi frater, ait — 295 fama valoris — 298 cotantas — 299 manca — 301 vilis feminuzza — 302 tuo vergogna fietur honori — 305 occhios — 306 graecorum quae sic mansit sfondrata lovagnis — 307 medium — 311 vischum... ille Parisus — 312 ille Paris dico — 313 augellus — 314 bellamque facendam — 319 tanta est — 325 haec tenet in summo vecchiettum — 332 turba — 333 slanzavit — 334 unde cupidineas ingoians ore fasellas — 335-6 mancano — 338 ut stetit un pochum giostrae guardare bagordum — 339 laxat item redinas — 340-1 evolat et cursu facit omne tremare terenum — 344 chioccat — 345 quartus non aliis savior — 349 se se — 350 bastinam — 351 sol stupuit quoniam decimi — 353 signora — 355 habet — 356 tunc ait: Est prima haec francesae — 358 Orlandumque armis aequat, magnoque sapero — 359 nil dubium... paladinus habebit — 360 Baldovina suis damis conversa favellat

361-2 est, qui tam gaiarditer omnes

praecipitat sellis et habet solettus honorem

364 ut subitus corseri froena manegget — 369 finis habetur — 371 victor se se tollit sembiante — 372 victor, tenero sed — 373 fertque... cadenas — 374 it rex incontra... brigata — 404 vedellorum... parecchiat

405-7 qui porcellettos inspedat, quive cavecchio

ingiovat lardum, quo plus caro grassa fiatur

410 cui tantum cura — 411 praeceptum gallantiter — 412 manegiare tracagnum — 413 manca

414-5 est qui figatos magno stridore padellis

sepe ministraio voltat sotosopra forato

416 pungenti — 417 mordentique simul pevero, dulcique canella — 419 foiadas desuper addit — 420 unus et a — 421 quos alius tentat digito si rite coquantur — 422-3 quinque molae saxi non cessant ire datornum — 424 manduleusque sapor, petitosaque — 425 extrat furno — 429 pisto — 431 in longis — 432 possint surgere morti — 433 busas — Seguono gli esametri:

coena vivandarum cunctarum, coenaque digna

quam Petrus Dabani doctor nigromantus ab oris
Gallorum faciet Paduae portare diablis

434 mensas crudis — 435 iam centum... regazzi — 436 gestant — 462 canibus cum calce deratas — 464 ochas, lepores — 465 cervellatibus — 466 smenuzzant illos... frequenter — 467 bonos robbant tamen hi taiando — 471 bibaces — 472 francesos cogit — 475 quidquid grifalco — 482 venere bianco — 483 et quae conficitur coelesti tartara succo — 484 et quod dixerunt patres mangiare biancum — 485 rafiolorum — 486 atque saporat

488 stant panzae ut flanchis sit opus mollare corezas,

namque uteri pellis tamburri more tiratur

490 a paggis de mensis — 494 gravatur — 495 pignolos, marzaquepanes — 496 atque pignocatae gnoccos, animasque melonum — 503 haec quae — 520 cunctae... brigatae — 521 musta loquelas — 522 babilonica — 526 accedunt rege iubente — 529 manca — 530 quae subito — 531 silent — 533 flautorum — 535 et vocibus — 537 quos omnes cernis rubras — 541 septem cinquanta putasses — 543 scitque minus Guido mentis retrovare quietem

544-5 quos vivandarum repletio, quosve frequentes

beccheri, cantusque simul, dulcesque liutti

548 brusantque foco — 579 francigenum sgombrarunt.

LIBRO SECONDO

1 ab undarum — 2 crollans scoriadam saepe minantem — 3 sferzat eos, coelique facit — 6 usanza — 7 ad libros revocat studii — 9 remeat — 10 phisicus — 46 ergo infelices — 48 stracchedine namque — 49 non labor aut soma est quae — 50 italicum tandem — 51 cascantibus undique strazzis — 52 ne spio comprendat vultus, hominumque bonorum — 53 pravus — 55 carettis

56 inter matronas centum, centumque duchessas,

quottidieque sibi varios cambiabat amictus

— 57 meschina pedes ad — 58 habeas duras molli — Fra 58-9:

o quam saepe humeris illam cavalerius altas

in cimas tulit Alparum, et quandoque sub ala
vel sub lasena nunc dextra, nunc ve sinistra

59 in Lombardiae venerunt denique bandas — 63 sed tunc languebat — 64 Gaioffo, quo non sassinior alter — 67 Godii, Voltaeque tyrannus — 68 cuncta regebat — 107 manca — 118 me indoctis doctisque bais Florentia nutrit — 126 sparamenta, tacones — Fra 130-1 è il brano seguente:

Seu quis scovatur, seu quis de iure bolatur,

omnes proclamant: — Day day, quia latro Cipadae. —
Quisquis ficcatur berlina et rumpitur ovis:
— Est — omnes cridant — molinarius ipse Cipadae. —
Quem piccant forchis, quem squartant, quemve tenaiant,
omnes vociferant; — Gens haec sassina Cipadae. —
Hic pueri a patribus dotantur in arte robandi,
qui vix slattati sforzant superare magistros.
Dispresiant coelum, biastemant, cuncta rapinant,
cuncta malandrinant, sassinant, semper abarrant.
Nunquam poltrones ad confessare tirantur;
imo suos pretos, ne confessentur, amazzant,
hosve super brasas mangiant de more brasolae.
Semper in obscuris stant boschibus atque cavernis,
assaltantque homines, nec sat robbare cavallos,

cuncta sed affatum spoiant, scarpasque, bragasque.

In frottam veluti stornellica turma caminant,
indossumque ferunt de foggis millibus arma:
panceras alii muffas, ruginoque doratas,
quae cascant humeris nulla fibiante coreza,
faldones alii non unquam sole vedutos,
undique sbusatos, cascantibus undique mais.
Armatos quamvis cernas, non ullus in armis
garbus adestratur, non ars, nec forma, nec ordo.
Qui dat spallazzum capiti mancante celata.
Qui scarsellonem, ubi deest spallazzus, adaptat.
Qui desarmatis groppat scheniria brazzis.
Qui, contra, nudis lazzat brazzalia gambis.
Qui squarzum maiae spiccat faldone corazzae,
et gorzarinum facit escusare colengo.
Est qui dum currit schiodantur ubique piastrae,
quive tenet dagam gallone, sed absque guaina.
Unus habet collo targonem more vetusto,
in quo spadarum colpi ter mille notantur.
Dum simul hi properant, squadraque serantur in una,
mille vides roncas malaguzzas, mille zanettas,
spuntones, lanzas, alebardas et giavarinas.
Dantque focum schioppis tuf taf sborrante balotta.
Semper habent multo barbazzas pulvere plenas,
semper habent oculos scura sub fronte fogatos,
non guardant hominem dritto cum lumine maium,
sed guardant in qua dinaros parte gubernet,
seu ferat in tasca saionis, sive braghettae.
Protinus ad cifolum cognoscunt esse propinquum
mercadantem aliquem, cui robbas tollere debent1

131 igitur stancos bona sors — 132 manca — 133 namque quod — 141 atque bisognetur sub cauda ferre ruidam — 142 quae — 172 me lassa extendere — 173 scripsere — 174 Bertus Pannada — 177 inde — 180 parat ut fiat, quamvis picolina, fritaia — 181 hinc abit et modicae reserat — 184 alquantos seu striggios — 185 affert — 186 Mantoae — 187 dicunt annalia nostra — 188 striggios, non attulit ille varones — 189 scardovellas quae per fossata piantur — 195 pisciculos — 196-7 mancano — 199 brancat — 206 fastidia giusum — 234 hanc brigam curas deponere zosum — 236 levantque bonos — 246 datque pusillo — 256 coena — 257 fas est deponere — 258 sumere — 287 forasteros — 296 multas reccoio cosettas — 298 frescam, ravanellos —

304-5 stant... mille voiarum

nostrarum speties

Fra 331-32: tresque simul stemus (ut stabimus) absque travaio — 332 magnior

335 et giurat nunquam Bertuni nascisse vilanum,

namque vilanorum noscens ab origine razzam
ex asini stronzis, nec non pissamine factam,
vult nulla guisa villanum credere Bertum.

336 tum quid agat meditans... testae — 338 penset — 339 tiranda est — 340 non tantum... stancata — 341 est grava — 342 poltronisia — 350 conseium, firmumque tenet, neque — 351 vult solus abire — 353 sceptra — 374 poverettis — 376 lusore galantat — 385 giorniferos — Seguono gli esametri:

nonne tuam potius vaccam saltare videbis

uno cum saltu de Goito ad littora Chiozzae?
nonne somarellus nimio pro tempore bolsus,
Mercurii pennas iungens ad crura, volabit,
complebitque suis ragiatibus attria lunae,
quam de mermoria possis cascare duorum?
391-2   vestit, lachrymisque tenellis
uxorem brazzat, basat

393 commendat flentem — 396 apenam — 401 pulsat — 405 gratiolam si quid conimunem curet honorem — 407 villana — 410 grande solazzum — 417 tractanda — 419 fiolos — 420 thalamis — 421 tolta sibi — 424 inquirere mores — 425 ac nullam faciunt stimam, curantque negottam — 483 tibi tu paiolata fuisti — 485 refert: maschius quo non vivacior alter — 486 filius est mihi, tu ne hunc dedignere nepotem — 487 germanus, barba nepoti — 488 sed tibi sum pro nunc commater, baila nepoti — 489 bruttis — 491 gambamque iubens alzare sinistram — 492 distentas... bursas... recenti — 493 lacte novam complet — 496 tunc Baldovinam — 497 smarritas

LIBRO TERZO

2 circum bindas — 3 è collocato invece dopo il 13 — 5 lapsu rotularum — 10 biacchis — 11 guanzis — 12 terrae pavimenta cruentet — 16 cannula sorghi — 18 matris gheda — 20 gestare — 34 vel ficcat ventre — 39 pluviae... tonitrua, venti — 40 boienti — 41 stare poledrus — 44 quiescit — 45 quam soians — 47 poverina — 48 non sibi pluma magis grata est — 51 risu est — 52 mixta tamen... mille — 54 illo — 60 smaltiret — 62 imbattit — In luogo de’ versi 63-69:

sic igitur Baldus maiores crescit in annos,

credendoque patrem Bertum, patremque vocando,
non genitorem alium meschinus habere docetur

72 Baldi natura

73-75 non it post capras, magis imo caminat ad urbem,

nam sibi plus centum cipadis Mantua gradat

77 sed caput et schincas spezzatas ille reportat — 78 namque cativellus — 80 toto — 82 non... certans — 83 ferus — 84 lapides — 85 testas sola rumpebat in hora

86 Baldovina videns quia non seguitare volebat

costumos villae cartam compravit et illam

87 literarum tabulam... discitur — 88 ergo... ultroneus — 91 iamque tribus magnum profectum — 93 descriptas guerras... pedanto — Dopo 114, il brano che segue:

Ut tandem Astolphus, callans de climate lunae

illi restituit sennum, primoque sapero
tornavit columen guerrae, Martisque fiolum.
Vidit quanta fuit regis fortezza Gradassi,
terribilis tamen hunc Orlandi brazzus aterrat.
Magna sub Albracchae muris Agricanus agebat
praelia, cui nullus durabat campio guerrae,
sed comes Anglantis certando sustulit illum.
Ipse Durastantus, quo non robustior alter,
ense Durindana spaccato ventre morivit.
Possa Feragutti seu pocum sive nientum
contra Bravae contem valuit, cui panza fadata
tam stetit ad magni stoccatam salda baronis,
quam povina solet gladio, polenta marazzo.
Quis fuit Almontis, Donchiari, quisve Troiani

magnus amazator nisi lux et prima gigantum

palma gaiardorum? gesiae mundique pilaster?
Vidit Mambrini caedem ammazzante Rinaldo,
vidit Tristani bataias, Lanzaque lotti,
magnanimique Artu impresas, Tavolamque rodondam

115 cosis multum instigatur — 116 picolinus membra recrescit — 119 provarat — 120 rumpebatque — 122 ut molles — 125 seu mazza — 126 quum cupit ingordam... zurmam — Seguono gli esametri:

non tot grandineas coelo cascare balottas,

quando cavalcando gattas per nubila vecchiae
conquassant vignas, segetes, cupposque casarum

127 videas crebrescere — dopo il 144:

hinc Orlandini puerilia gesta pitocchi

semper habet cerebro, cupidus similarier illi

157 nostrae monimenta casadae — 161 nec beccus — 162 ipse volo penitus centum disponere vitas — 164 crebras stigare baruffas — 165 animosius — 166 stravoltos — 170 schivo ter millia saxa — 171 et tamen o — 180 maggi claro... vernat — 183 populi dicunt... maggium — 184 sequitur — 196 scoccare balestri — 205 puerilis zurma vacabat — 206 pars cum borellis — 207-8 pars cum (invece di ibi) — 217 legiadrettus... arte galoppos — 220 agniculo — 223 fortius at brevius facitur de schena secundus — 226 secum vult — 255 manca — 269 quam quoque sicut erat votum — 271 ergo invidabat — 273 radios distolleret orbi — 274 laetus aquistavit carlinos trenta tosatos — 275 mox sibi collettum — 278 Arlotti fuerit — 279 nummorum — 280 quid facit? accipiens — 281 celerat

283-4 ac si nec cappam nec borsam torre valebit,

vult spezzare caput, vult totum rumpere saxis

285 erat iunctus — 287 Sancti iamque Petri campagnam intrarat ut inde — 288 transeat et longo petat — 289 puer ingenuus Baldum corozzatus asaltat — 290 dextraque fusettum

291 vociferat bravosus: — Sta saldus, redde monetam,

redde, inquam, nobis dinaros fraude robatos

292 daghettae — 294 pugnali — 302 scoccant spezzatos chip chiop resonante quadrellos — 303 rizolam — 315 gasones — 319 petras — 320 tres horas ipso victor certamine — 321 quod communis erat stupor admirantibus illum — 322 sed qui perdiderat carlinos currit — 323 atque cagnezzatus Baldo vult frangere testam — — 329 levat — 330 fronzanti — 332 unde omnes — 333 nec facit ipse moram Baldus

334   mille viarum

nunc latitans ficcat, toto nunc posse galoppat

335 capitanius amplae — 338 vassallus, quo non bravazzior alter — 341 huic simul est longum, simul estque disutile corpus — 343 testa super strictas et gobbas piccola spallas

344 sed propter bisognum tolta videtur:

quem qui guardabant tacito simul ore befabant,
ore, inquam, tacito ne sentirentur ab illo

345 namque bravosazzus, furiosus et — 346 capiens, cum omnibus altris — dopo 348:

soiantes illum, pivam dixere todescam,

et qui scusaret supra fossata pedagnum,
et perticonem propter distendere filum

352-53 mancano — 354 ille quidem, sed guizzat, muzzat — 357 incalzare pelatam — 358 camozzam — 366-7 spadettam | corripit — 371 magnoque calare stramazzo — 372 cascans resonare — 374 illius ad mundum nassuti occidere panem — 376 guardat — 377 iterumque scapinat — 380 levoratti... paventis — 383 dic pedibus balzane tribus — 384 quottidie me, brutte cavester — 387 quod ego — 389 non mihi de vanis multum fit stima parolis — 390-1 dicant qui voiant, bottas tolerabo mamaium — 393 nihil estimo baias — 394 manca — 395 ad se teneant, solumque — 396 manca — 398 ingiotire — 404 cerebrum — 406 requiem — 408 mirat — 412 extemplo puerum quem... giotonem — 414 miracol mundi, rerumque stupibile factum — dopo 416: qui sibi Tognazzi sposaverat ante fiolam — 446 conspicit en — 447 potestatem

448-9 quanto menchiones villani tempore Troiae

millibus in cordis Priamo traxere Sinonem

450 retinensque... firmansque — 455 barisellus cuncta recontat — 462 manca — 467 stradam, vos ferro assaltat — 468 sligare — 469 scornum — 470-1 in cortesiam? testam dare sponte taiandam? — 472 pati tandem quod foeni — 473 quidam furfantus — 484 grisos poltrona trovare — 489 citelli — 490 valenthominem — 491 trovatur — 492 cappa coeli — 494 has cordas mamolo — 505 gensque prius condigna mori quam nascat ut omnem — 507 est mos zafforum non affrontare — 508 nullam sibi — 509 si quis namque manum mettat sfodretque bravosus — 510 continuo se se turba haec gaioffa — 511 mulacchiae — 513 velut est usanza lusorem — 520 donet giurans nil dicere borsam — 521 si quot habet pocos voiat praebere quatrinos — 528 culpa est — 530 sassinis, parcere nulli — 531 manca — 533 nummisque vodatos — Dopo 542 il brano seguente: —

Nonne videre datur, quando per flumina Brentae

seu nos ad Pavam strassinet coda cavalli,
seu tiret ad firam venetam, Sensamque Samarchi,
quam data libertas zaffos facit esse vilanos?
At tu magnificum seu Zorsum seu Bragadinum
tecum habeas, cui prima dabis loca semper honoris,
substernesque finum, quo se posat ille, tapetum;
sed quando ad Dolum rivas, lucemque Fosinam,
ecce sbisaorum caporalis Slanzabocalus,
cui pistorisii nasum calamare traversat,
vult contrabandos habeas, si nullus habetur.
Dummodo vel forza quidquam, vel fraude guadagnet
transtrorum tavolas, sentinam, cuncta roversat,
perque sinus rugat, per bragas, perque braghettas;
non guardat qui sis, seu gens soldata Samarco,
seu mulier pregnans, seu chierica, sive scolarus,
quos respectandos vult omnes grande Pregaium.
Non aliter faciunt hi nostri denique porci,
pensant in cunctos homines sibi cuncta licere,
nam sunt praetoris, nam sunt asinaia palazzi

543 nam datur his tantum spadas portare facultas — 545 barisellus fert solum, zaffus et ille — 546 ille hominum — 547-9 mancano — 550 hi malfattorem si quemquam prendere vadunt — 551 non satis est, at — 552 is sibi — 553 tanquam — 554 mundo non est — 557 zaffant — 559 tunc cum — 560 illuc quo vult, seu — 561 seu maitinadas — 562 chitarini tangere cordas — 563 et frictum frictum dulci resonare liutto — 567 ac secum mussant — 568-9 dixerat et rursum comandat solvere Baldum — 570 tostus obedivit barisellus, vincula tollit — 572 hinc abit... dicere cosam — 577 tot paret.

LIBRO QUARTO

2 consurgere grandibus ossis — 4 excelsis — 5 cingit coreza — 7 rectus — 8 poterat — 9 rotantes — Tra 11-12:

Salvanellus habet nomen, fadaeque fiolus,

qui standi impatiens et magnis saltibus omnes
cantones rugat camerae, tectique travellos

12 satis... villis — 16 manca — 17 iamque sbisaos — 18 quosdamque — 21 illa iuvenazzum — 27 solum — 29 deum — Tra 59-60: non melo, non scocia est nasazzo grossior illo — 60 habet ingentes — 61 gambazzas longas — 62 hunc qui ferre queat non est reperire cavallum — 63 omnes quando salit smagazzat more fritaiae — Tra 63-64:

nunquam Fracasso visa est plus longa columna,

nunquam Fracasso visum est plus grande pilastrum

64 si grossum brancat — 65 hunc circum testam facili gyramine voltat — 66 ceu cum griffagnum clamat — 67 gerit — 68 capescit — 69 totum cum coenat mangiat sua — 70 vix implent uterum panes ottanta vodatum — 72 cum manibus crollat, totasque ruinat abassum — 73 sic digitis streppat querzas vecchiasque nogaras — 74 streppare — 75 tanto cum strepitu, tantoque furore caminat — 76 pedibus... movetur — 77 targa retro pendet, fundo plus — (questo esametro sussegue nella Cipadense al 68) — 78 manca — 79 cuius progenies Morganto venit — 80 qui grave bataium — Segue l’esametro: cum quo mille homines colpo schiazzabat in uno — 104 vento calzosque daturus — 114 Francisci — 120 presbitero chierigam rupit, totumque tracagno — 121 pistatum liquit cui sustulit

122-23 talibus insultat sbraians populazzus, at ille

non presiat vulgi spazzata fronte parolas

125 manca — Tra 129-30:

cui veluti gallo dederat natura sperones

calcagnis ficcos, beccumque grifonis et ongias.
Ille quidem risu simia cagante morivit,
ac ea bacchiocco Morgans epitaphia scripsit:
«Marguttus qui tot prigolos guaiosque subegit,
stivallo dum mona suo cagat, ecce crepavit».

— 130 sed quid nam de te, duplex Falchette, canamus — 131 giurasti — 132 nunc, lector, parebo tibi fortasse bosardus — 133-34 si dicam... istum | vidi Falchettum duplici cum — 135 namque viri — 136 magni canis ossa dabantur — 142 cagnescus — 167 seu stento sive guadagno — 170 astorre folengas — 171 sed... scalognas (Gli esametri 167-179 tengono nella Cipadense un ordine affatto diverso: vengono cioè primi 173-74, seguono 167-68, 175-79, 169-72).

181 rura lavorabat, veniens damatina bonhoram

atque cremonesos stentans zappare fasolos

182 exibat — Seguono gli esametri:

cuius erat facies tanlazzo largior illo,

quem ballestrerii totum veretonibus implent

187 in quo sint panes muffi, vel — 188 nessunus vini est barilottus aquati — 189 quo possit forzam brazzis reparare fiasco — 190 longe, drizzatque apena schenazzam — 191 suspiriumque foras mandat per — 192 grattans, nullo picigante pedocchio — 197 namque sibi schenae bigolus taccatur apressum — 199 vermocanis, o oyde — 200 venter, quae granda est ista facenda — 201 sic marza famme peribo? — 214 gesto per ubique — 216 culattas — 224 stultorumque iocus, tandem zavatta — 225 dent — 226 minimo dignentur — 228 scudella est — 233 manca — 234 cipadenses pro castigare — 235 semper erat: primus consul, quandoque tribunus — 236 manca — 237 cupiebat — Dopo 238:

praticus ille quidem scoprebat mille magagnas,

ast inimicus erat capitalis denique Baldi

239 fert bretam capiti quae — 241 est curae similes — 244 giornis — 246 bertonem — 247 quas non bastaret — 248 nasum longo — 271 necdum pambrasti — 284 quod iam sine me tua — 288 scilicet usanza — 302 me me non — 305 codardus — 306 tibi? cui quanta potentia Baldi est — 307 non... torquere — 308 se bene guardabit — 314 dapocos — 332 ast ea dabandam peradessum ponere fas est — 333 hos sine cristerio faciam cagare — 338 hoc solum te nosse velim, Tognazze, quod ille — 340 zappando, Laena filando — 341 pascendo — 343 manca — 346 salutat — 348 manca — 351 accasam — 354 non aliter novi carmen scazzare crevatam — (nella Cipadense il 354 è preposto al 353) — 355 ungis — 356 sibi, creppatque dolore — 357 inde super foenum... aloggio — 358 ille super plumas cum Berta coniuge dormit — 360 lactis, caldamque ricottam — 364 hunc precor — 365 ne plus — 367 artem — 370 boscaias, coelumque cridoribus implet — 376 frescus quoque iure — 379 de gente senili — 382 scapavit — 398 seque esse cridantem — 399 alium — 400 homo, nec non feritatis — 401 timebat

403-4 masinat in cerebro, lambiccat, fabricat altos

aëre castellos, velut est usanza tyranni

— 414 viro claro banda... in omni — Seguono gli esametri:

quod latronus erat, quod fur, quod mille diablos

corpore gestabat, quod forcas mille merebat

416 facit pensans comprendere Baldum,
mittaturve suo capiti firmissima taia

421 ipsius ad frontem stat maxima — 445 quanta et — 448 incoepit secum mariolos ducere bravos — 449 taiaque pilastros — 450 aut taiaborsas melius quis dicere posset — 451 manca — 452 non fuit in mundo giottonior alter et ipsum — 453 fruiturque — 460 perveniet — 461 facies tanta gravitudine vestra — 463 zaffique simul — 466 suos? an — 468 populumque — 470 scoppatur — 471 fronte bolatur — 472 berlinaeque provat scornum — 473 ni Baldi comes et nostrae mala — 476 galanto — 481 buttant putridas — Mancano naturalmente qui i vv. 482-92, giá inseriti dal F. nel — secondo libro — 493 manca nel corrispondente brano del secondo libro. — 494 Baldus caporalis, ab ipso — 508 villa — 526 luxuriat facili scelerum se — 527 si incustoditus fuerit, nulloque magistro — 528 cursitat huc illuc, ceu fert ignara voluntas — 530 non tulit — 539 saeviret equus cozzone — 541 manca — 543 rugososque mini parlanti ostendere nasos — 544 quam bene — 545 nolo meas ergo — 546 sed doleo — 547 mihi dependent, doleo quod bolsa — dopo 548: sanguis hebet, frigentque effeto in corpore forzae — 549 sic ait atque casam repetit rosegando cadenam — 550 languore — 553 ergo repossemus cighilinum Gosa — 554 camisas.

LIBRO QUINTO

3 fit parlamentum quo non secretius altrum

20 magra iam iam fugit ille pedrina,
contraque Cipadam calcagno instante galoppat

21 meditans — 22 suttiliter filat, tremolantos — 24 cognorit vel forte — 25 quam sit docta — 26 hunc procul adspexit tandem, qui — 32 toccatve sperone, galoppat — 33 cernit, cupidus — 35 denique rivatus... arzone debottum — 37 basans velut est usanza — 39 quae te, Baldus ait — 44 dacatum — 45 fucata — 48 partibus e venetis — 50 habet, quo non furiosior alter — 78 manca; vi è invece l’esametro: namque todescorum duplex modo campus arivat — 79 castellumque Godi nunc sbombardare comenzat — 80 manca — 81 Trenti venit ista canaia ribalda — 92 manca — 100 nil tandem nostri mater — 106 dedit sua collera — 112-13 nam fuit ad largam campagnam lampada noctis — 119 nult aliquo pacto — 126 parolam — 140 de me quid habenda paura est? — 143 provistum — 145 animi sunt omnes, stantque — 149 eya — 151 vobiscum me cernitis — 153 manca — 156 regazzo — 178 il «convivia» delle stampe è forse un errore, e dovrebbe leggersi — «convicia» — Dopo 187 il brano seguente:

Per fas, perque nefas, nummum vindemia fitur.

Quid referam povera viduellas dote, menantes
vitam cum stento, linum pirlamine fusi?
Non mancant ubicumque homines, qui ardore dinari
orphanulos miseros ladri, viduasque ribaldi
millibus aguaitis spoliant, nudosque relinquunt.
Non tamen his veniunt ad mancum iura palazzi.
Procurator adest, quem tam pia causa pigabit
deffensare inopes, quam spes intenta guadagno:
seu sint gallinae, seu casi forma tomini,
seu magis ovorum cistellula colma recentum.

191 pro captivare — 193 dubitat, sed nil tamen ille pavescit — 194 sunt nimium... baronis — 195 qui sternunt homines uno certamine centum — 196 sed cum fraude illos vilis traditorus acoiat — 200 observans Baldum, retinensque timore fiatum — 202 beverazzum grandem promiserat — 206 manca — 207 inde novus Gainus dum cauta — 208 gallonem Baldi passat, videt — 209 stare procul manicum, griffisque sat — 211 quod quali — 235 ceu buttam — 239 tenet in manibus solettam nempe — 243 fundit — 246 orecchias — 247 fores salae... comitantibus — 251 habens huc primus — 252 loquendo — 253 sta saldus, sta saldus, eris per forza piatus — 254 praesonusque meus tandem, sta — 255 manca — 256 te te rende mihi — 258 mangiat... ferrum — 259 avventat — 261 deque suis manibus scarpat de robore mazzam — 263 berettam — 264 manca

266 illis datornum... tavanos,

et bastonatas menans, ut dicitur, orbi

267 se se forti cantone — 268 graffiger ursus — 273-77 mancano — 305 brazzones, inque camisa — 310 per mezum populi — 311 veluti — 312 at gentis tandem — 313 dardorum silvam lanzat — 314 tali — Seguono gli esametri:

quali cum campus sguizerorum cridat alarma,

cridat alarma sguizzer, pom pom tamburre sonante,
contraque bombardas sprezzata morte ruinat

315 heu quae nam stracco virtus in corpore regnat? — 316 iam nulla quidem speranza — 317 generosa — 318 spaventu abiicitur — 320 cavestro — 321 barcaroli iam tandem pascere pisces — 322 cum borsa — 325 est, genuinaque virtus — 327 spedos — 330 vulnera spizzant — 331 sanguineum flumen — Dopo 342:

est trambaius enim fortis de robore corni,

cui gaiardificat gropporum copia schenam,
influxuque bono lunae fuit ille taiatus

345 dum cavalerus enim super — 352 tendunt cum fraude — 360 circum sibi spargere — 363 stravoltum — 364 vincula multa — 365 cordarum, tandemque boghis cadit ille tereno — 366 superbos — 368 gambam... praestiter — 369 mille — 371 lux paulo ante baronum — 391 Fedrigo — 401 barones — 408-9 balestrum | quod — 412 manca — 414 menzonatus — 415 (non dubito) — 416 suo maior veniet Cipada — Seguono i versi:

Pietola Virgilio gaudet, Ceresera Pariso,

Burchiello Florenza suo, Cipada Cocaio.
Ut gravitate Maro, sic sic levitate Cocaius
praecellit vates, Typhin alter et alter Homerus.

421 ruens, ignara canaia — 422 nescit cagionem, furiansque — 423 sed... bravantes — 424 ante senatores — 425 cui Gaioffus — 426 zenoësa — 428 quod debes solvere scottum — 429 faciam — 432 sdegnato corde — 433 rubeum sua manant — 434 nullus — 435 lighet et stoppet vacuas de — 436 aut vocet almancum qui scit medicare ciroicum — 440 et celsum — 441 supplicat ut nunc nunc subito vendetta fiatur — 442 balcone palazzi — 443 picchetur, specchiumque aliis fiat ipse ribaldis.

LIBRO SESTO

1 alma — 4 sobolem — 8 ampla canendo — 10 manca — 12 olim robasti fraude galanta — 23 indusians — 45 guerrigeros agitat... travaios — 47 convertere gentem — 49 hanc... terram — 50 tantilli maneat — 51 voiant... batismum — 52 quid ni? dum nostri Baldi vindicta fiatur — 55 splendet... brutabit — 56 quando gigantorum — 60 atque velis — 61 nam... nochierus — 64 prontus — 65 dubitat certumque putat se posse — 66 mamalucchae... gentis

69-70 dedit infinita quotannis

damna galinabus, vadit

71 terram toto cum corpore fregat — 72 tollit Zambellum... ad — 75 saputi — 77 sapientes ante signores — 97 pazzum — dopo 108: ut civetta facit nunc huc nunc volgitur illuc — 109 restat guardare — 110 manca — 111 cur tam — 114 zappandi officium — 116 coëllum — 117 bellas paiae tezas, bellosque — 118 may vidi — 120 stippare valet — 121 me non... guidasti — 122 galantas — 123 manca — 124 summis balconibus atque fenestris — 125 quae — 127 deforas — 128 et quovis — 129 guardare — 160 menasti — 162 cagarella — 164 misserum... davantum — 166 pone ginocchium — 169 erat, cui tantum cognita zappa est — 170 stat, velut usatur, suprema — 173 huc Zambellus iens — 174 fazzam — 176 primo zappellans totus abassum — 181 surgitur in colera, truccumque — 182 cum quo... schenam fregare — Dopo 182: post fregamentum vult leniter ungere spallas — 184 sic ego formam — 186 scordaris — 188 domino facias — dopo 192: quae circum fecit totum reboare palazzum — dopo 194: praeterea multi canonorum sorba putassent — dopo 210: non tamen ulla retro spingardae balla soravit — 219 suadere bisognat — 224 praetori mascherpam — 225 sed tamen obscuras — 226 cuncta recognovit magni saviezza — 227 inde — 228 in horrendo... carcere semper — 229 gubernet — 232 patrumque comando — 233 saccum villae mandare casadas — 234 sibi cagnettas — 235 ficcatus in isto — 236 ut, postquam Baldum tenet in presone richiusum — 237 fit certus — 238 streppet, scarpetque Cipadam — 240 Veronam vacuis — 241 Ferraram — 242 nec sua spaventat solum nominanza Milanum — 243 nec Romam solum, Napolim — 274 diabli — 275 ecce tuam portat furiis balzata ruinam — 276 manca — 277 coniux illa — 278 te tam savium — 279 furiosam — 280 illi tuttavia — 281 chiodum plantavit battere — 283 spiccavit — 284 diablam — 286 quam modo stupparum magno sub — 287 pensat fusumque reponere giusum — 288 pariter zaffare — 289 superveniens — 291 cui stuppam... siccam — 292 sic — 293 sbombardans — 295 scapolat, fugit — 296 manca — 299 velut falchettum merla rapacem — 300 linum... fogatum — 301 soror, mea cara sorella — 302 parce, precor, heu me, quid saevis? triga furorem — 308 sboffante — dopo 319: sive canem potius mastinum, sive stiverum — 325 et sursum — 332 alio — 335 saltans (gittaverat ante tracagnum) — 336 grossam rapit illico petram — 337 collaltram fronzanti murmure lanzat — 338 tamen saltu scansat leggiadra gasonem — 339 contorsit — 340 eas velut inter cagnas fratta — 341 pedegiunto — 342 graffantes... perque camoras — 343 forfice — 345 polzinorum squadras insemina

346-48 appizzare simul crudeli Marte baruffam:

altera natorum nimium zelosa suorum
it cro cro resonans, cristamque superba levatam
gestat et incontra se se parat ire nemigam.
Altera quae cernit procul adventare bataiam
non fugit, at plumas spennato ventre rebuffans
castra movet, dirisque fremit raucata menazzis.
Denique concurrunt, raspis grassantur aguzzis,
inque vicem duris spennazzant corpora becchis.
Qualiter apparent hae fractis denique pennis,
sanguineis oculis, cristisve, cadentibus alis

349 Berta et Laena domarant — 350 audito interea — 351 illas — 352 cagnina — 370 pro bretta aut scuna quantillum

382 suscipiat largam per drittum perque roversum

vendettam, dulcemque ontam plus nectare, plusque
melle saporitam, dicens non esse miorem
bocconem mundo, quam quem vendetta menestrat

388 fraudes... disponere — 391 parecchiavit rocchis, circumve murais — 394 tanquam philosophans — dopo 397:

hunc neque per fiancos, perque aures, perque galones

battimenta movent, nec paia brusata, nec altrum
merscalchi inventum compellit inantius ire

400 tu melius, Cingar, scis, nosti, saepe — 402 te mulina uxor, tua te Gnesina — 404 namque diu fama — 410 longo — 435 clarae nominanza — 436 Curtatoni — 438 in illius stet — 441 scroffa — 444 vostra — 446 animi — 449 et vestram sic sic abbarrat — 450 Ah, Tognazze — Segue l’esametro: et quae corda nimis tiratur denique schioppat — 451 sconsolata domus sola est, Tognazze, vocanda — 452 robbas — 454 partem, vita genus omne careret — 455 manca — 456 non vir supportat diri cruciamina partus — 458 totaeque — 459 manca — 464 at vir — 477 nummos — 494 bene facta — 497 poltrones o sine freno — 500 volo — 502 quae stentata domi remanet, centumque facendas — 503 faciet quod in unam... horam — 504 pignattam — 505 infans in cuna gnavolat, vult suggere cizzas — 506 panis toccum — 508 chiozzaque pullinos... deffendere — 510 cosas facit uno foemina trattu — 511 trat praesta — 512 illico cum semolis miscet — 513 mittigat infantem — 514 smerdolat et modico fanzullum pane tasentat — 515 quo facto egreditur, pit pit pronuntiat ore — 517 en quantas pariter cito terminat illa facendas — 518 quis vobis quaerat capitis — 519 quis massarias nettas faciatque politas — 522 manca — 525 longo — 526 vosque galantum — dopo 530: seu Brognolinam, seu Moram, sive Bonelam — 534 illius posset laudare saperum — 535 manca — 536 quae centum pegoras hora... in una — Seguono gli esametri:

heu quam bella fuit tu scis, tu, Berta, provasti.

Cui caput aguzzum Zenovae, cui fazza botazzi,
cui nasus drittus rampini more colabat
semper aquam roseam gozzantem supra menestram.
Nec sibi stretta fuit nimium bocchina, quod ipsas
quando sgregnabat geminas toccabat orecchias.
Sat pulchros oculos habuit sua testa ficatos:
alter gazolus, niger alter, sguerzus uterque.
Quos inficcatos mihi quando tenebat adossum,
non bene scernebam si me guardaret an altrum.

Dopo 540:

absque orecchino nettare potebat orecchias,

longis namque ongis fecisset pectina corni

541 narrarem — 542 eam, me me disnembolo totum

543 tantos costumos habuit quod quisque stupebat,

deque suis pedibus stranium spirabat odorem

544 simulat crepanti pectore

545-46 Est verum — dixit — quod talem perdere donnam

stat grandis iactura tuae, Tognazze, casadae

547 robba quidem vadit — 548 una magistra — 549 dolere — 550 sume... Tognazze, morosam — 552 genus asbaccum — 554 quanta fuit quondam, nunc est, erit inde, donarum — 555 ut illa — 558-59 illico se partit, fabricatque sacenta merendam — 560 ergo Comina satis cantasti, Berta domandat — 561 manca — 562 fumat tibi.

LIBRO SETTIMO

1 sapientia — 3 manca — 4 sentire — 5 vecchium giurans alias — 6 inque satis bellum illum tramutasse capronem — Dopo 7 comincia l’invettiva a’ vecchi pazzi che il Folengo credè poi meglio inserire nella chiusa dell’episodio di Tognazzo beffato: cfr. i vv. 382-427 — 8 gradans — 9 cunctas ingenii decrerat sponere forzas — 10 perdere vitam — 11 qualiter isbrighet de stento carceris illum — 13-15 cum quo de Baldo mala millia dire comenzat

16-18 quod ladronus erat, quod fur, quod forca, quod omni

stercore puzzabat, quod habebat, habetque ribaldus
mille satanassos in testa et corde ficatos

19 quod centum meritat mortes, quod mille, quod octo — 20 quod centum cinquanta — 21 giotoncellus — 22-26 talia cum secum tacito cantone loquebat — 28 dicam, dum tecum teneas — 29-32 mancano — 33-34 dic, Tognazzus ait, iuro non dire neguno

35-43 Cingar suspirans dixit: — Male quippe libenter

officiuin perago trucimani seu tabacchini

45 (quandoquidem Baldus moriat) desistere nolo — 46 manca — 47-48 Berta tuum penitus cruciatur propter amorem — 50 habet certissime — 51 manca — 52 portat meschina magono — 53 clamat... bramat et optat

54-55 semper flet, luget, suspirat, pectora pugnis

martellat, dubitatque suum quod spernis amorem

56-57 formose (invece di mi belle) — 58 Ganimede — 59 ne me dispresia, ne dulcis bocca refuda — 60-61 mancano — 62 nil dormire potest, noctu te pensat in omni — 63 manca — 64 multiplicat per tantas passio doias — 65 heu heu... meschina — 66 illam de tantis cerco distollere brighis — 69-70 si Baldo mancante bramas suus esse maritus — 71 talem Cingar aquam pedibus dat — 72 brodicus ut vecchius magis altus crescere possit — 74 distaccat — 75 quod — 76 turdus se rete — 77 gulosa — 78 muscaque — 83 potest quod — 84 appetat — 99 sententia Typhis — Dopo 107:

quid valet ad vinum nostrum vernazzia Voltae?

aut ea qua tantum bressana Celatica bravat?
extollunt alii colles vallemque Romagnae,
dant alii vantum Gardae, rivaeque Saloiae,

a napolitanis laudatur Terra Lavoris,

atque zenovesis sua piena rivera narancis:
nostra sed avvanzat cunctas possessio terras.

Dopo 108: quarum nunc Cervam tauro succumbere feci — 109 hae faciunt multas mascherpas — 110 plures — 111 domus est, levibusque — 112 tenuis — 113 coctis tota est... matonis — 114-15 tectaque de cuppis centum cinquanta teguntur — 117 rastillia, zappas — 118 marrazzosque, segas — 120 ceppos — 121 tenaias, chiodos — 124 narrando tibi... fastidia, Cingar — 125 nostrae stant — 129 rotae formam... pressare — Dopo 138:

non est ulla quidem tellus aequanda Cipadae:

taiat abundanter frumentum, lignaque boschi.
Mungit abundanter vaccas, facit inde recottas,
suntque cipadenses apti studiare terenum.
Alter habet vantum melius fossata cavare,
alter arat, bassumque tenet, calcatque gumerum.
Qui novit melius vignae podare maderos,
qui melius stallam grassis nettare boazzis,
pinguificoque ruto campos implere strinatos.
Attamen istorum sum primus, sumque magister.

148 talia parlo — 150 vade, precor — 152 quantas in coelo stellas vampare videmus — 156 et bastardellos dat quantos Roma quotannis — 157 et vermocanos trat quantos Bergama tellus — 158 quantas brusavit Piamonti patria stryas — dopo 159: quantos Bardellae piccat provincia ladros (cfr. 161, dove Cipada sostituisce Bardella) — 160 buttant hinc inde — 162 marzas — 163 zaffi, nautae, gentesque gabellae — dopo 164: et quot gallinas furasti denique, Cingar — 167 brazzato — 169-70 Cingar promittit, quamvis attendere non vult — 171 vadit et in pressam — 173 manus primum, sursumque brasolas — 174 bistirat calzas — 175 quaerit — 176 ostentatque albam — 177 palpat canos, grisosque tosottos — 189 beverare frequenter — 198 dotone decorum — 204 linit — 205 pectinat in — 212 villica turba sub ulmis — 214 Berta polita secuta est — 215 atque hi ballantes stabant — 216 strepitu tanto — 217 hic drittum charam saltum — 218 capriolam pirlando per aëra — 219 tundo — 223 seu spingardoium, seu spagnam, seu — 224 mazzacroccam, seu moscam — 225 multi iam nimio facti sudore fiacchi — 226 per betolas intrant, cyathos — 227 forzas... virtusque — 230 clamitet altram — 231 iamque retornarat — 232 homines — 233 pugnale galono — 234 bravazzumque — 235 manca — 245 saltatque legiadrus — 248 ballum reliquis bravando — 250 egreditur stallam, materno lacte cibatus — 271 suspirans — 272 spudat carlinis similes, similesque — 274 non — 275 sese moveat tres — 276 tacito sub pectore parlat — 278 iam plures ante giotones — 279 gazani — 280 menestram — 281 manca — 282 credit... ridere — 285 vadit arentum — 286 simulans

287 quid tardas? quid stas? non Bertam cernis adesse?

illa cupit, si vis, tecum ballare trehoras

288 sic dicens passat... dixisse — 289 Tognazzus non bis cosam sibi dicere fecit — 291 faciens — 292 levam porrexerat illi — 325 manicam — 326 neque... neque — 327 manca — 328 erat, stringasque molarat inantum — 329 extemplo Cingar properat, nodumque — 330 snodat et altandem nudus pover ille — 331 usque ad — 332 risarella — 333 quod — 334 volens cum corpore nudo — 335 quemquam... coperchium — seguono i vv. (cfr. 338-39):

sic ad calcagnos bragas oselazzus habebat

ut quando in stuppis galletti gamba ligatur

336 unde pians cursum talem dedit ante stramazzum — 337 quod tamburrinum sonuit sua panza cadendo — 340 concurrunt omnes nudum guardare Tognazzum — 341 oy oy quae cosa novella est — 342-44 mancano — 345 ipse manum supra nummos, bursamque — 346 manca — 347 suum morzavit amorem — 348 amor: pudor hic superavit — 349 pede saltatus... recedit — 351 lassat genitalia — 352 vidi maium — 353 quae sine cautela cuppis cimigasset ab altis — 355 heu pro vergogna caput in tellure ficabat — 356-57 tollere non audens oculos, sic ille gemebat — 358 coepit — dopo 373 i vv. (cfr. 426-27):

o nimis improprium senibus, vecchisque bavatis

pectus amoroso plenum gestare brusoro.
Id ratio prohibet, vecchius marcescit in annis,
fert ad calcagnos cassam guardatque sepulchrum

383 manca — 384 il passo corrispondente della Cipadense in principio del settimo libro s’apre col verso: non ego parlabo saviis temeraria vecchis — 386 at vobis dico ranci, vecchique galosi — — 388 tua collera — 389 geris tecum... tergore cassam — 390 sed quia bertinam tua fert iam testa — 391 sed quia te praefers rapefacta — 392 ac si consistat grisis saviezza capillis — dopo 425:

bella iuventutis rodunt solatia freschae,

gobbati, sguerzi, ranzi, cornuque sonantes,
invidia quoniam tabescunt, toxica mangiant,

suspettant miseri falsum, morsique remordent.

Hi tamen annorum calcati pondere centum
ducunt uxorem, non quam premit etyca tussis
sed frescam, solidam, sed quae (si mundus abassum
caschet et humanae pereat raunanza brigatae)
sola restitueret nostram bona soccida gentem,
at cito capreolos generat sibi vigna petulcos,
multaque materies cornarum crescit in altum,
ne desit fabris propter manegare marazzos.
Sed iam dicendum nostro de Cingare tandem.

428 manca. La Cipadense, avendo premesso l’invettiva a’ vecchi, imprende senz’altro la narrazione dei tiri di Cingar a Zambello, facendo seguire al 382 il 429, che offre la sola variante di: qui quoque in luogo di: en quoque — 430 ut quoque Zambellum faciat sibi rumpere collum — 431 qui — 432 non manet in stroppa, nimio sburlante talento — 435-36 Laenam: nos, inquit, habemus — 438 facit ulterius — 440 pergam... trafigabo

441 tu tamen interea fusum; tu guindala, spolam,

tu naspum, roccam, noctuque diuque frequenta

442 faciemur... reges — 444 operanda tibi cagione

445 quaecumque comandas,

quando, marite, meum voias satiare talentum (cfr. 448)

446 scis quod me voluit cum grosso battere truso — 447 deponere tantam — 449 fac penitus contra vaccam vindicta fiatur — 450 proprium si temnis — dopo 450: Hic mihi despectus non supportabitur unquam

451-54 Zambellus ei: — Mala foemina semper

Berta fuit, faciam vindictam, pone pauram.
Ergo simul tacitis artem reperere susurris

457 casam... pleno cum — 462 talem Zambelli — 488 mittere — 490 intereaque... isto — 491 Cingar enim... bagnatam — 492 dummodo fazzolo — 493 scoprens — 495 quod fors parebit cunctis ad credere durum — 496 manca — 497 Berta quidem te te studio ringratiat omni — 498 quam sic fecisti tanto de munere — 500 attamen experiens nunc rem cognovit — 501 quidquid supra... cagabas — 502 crede mihi, semper vaso servavit — 505 poteris vendens spazzare carognam — 506 me buttare viam faceres bragalia, Cingar — 507 si te pensarem quod cago vendere — 508-9 mancano — 510-16 Cingar ait: Cur non? provam, Zambelle, videbis — 517 sic ait, extemploque trahit deffora spinettum — 518 medio 518 medio fundamine vasis 

— 519 foras tunc puzza liquescere coepit — 520 Zambellique suo nasum percussit — 521-23 mancano — 524 pissasanguis, dixit, iam — 525 stoppa cito, merdas odor indicat, oybo — 526 castronus — 527 merce quatrinum — 528 manca — 529 mecum venias, miranda videbis — 533 palesat. — Segue l’enumerazione degli oggetti esposti nel mercato:
Stringas, cordones, borsellos, cingula, guantos,

taschellas, scufias, scufiottos, cultra, guainas,
carneros, fibias, calamos, calamaria, cordas,
pectina, specchiettos, rubebas atque sonaios,
boccalos, basias, urces, magnosque cadinos,
cantara, scudellas, piattos, orinalia, testos,
zuppellos, scarpas, soverettos atque stivallos,
martellos, falces, diversaque ferra, badilos,
salsizzas, trippas, plenos de carne budellos,
verzas, lactucas, ravanellos, porra, scalognas,
gallinas, ochas, anedrottos atque capones,
casos, casettos, bottiria fresca, ricottas,
unguentos, bisulos, petras, dentesque cavatos,
radices varias, herbas, curvosque bragheros,
telas, bisettos, fusos, capisteria, roccas,
atque pivas illas per quas crysteria ponunt.
Hic homines tandem venalia quaeque palesant.

541 vocablum — 542 Cingaraque astutum cito — 543 qui dicebat... esse daveras — 544 tunc prius extremis digitis in mella ficatis — 547 tantum gustat — 548 bugiam — 549 ducattos — 550 manca

551-52 sborsat et hos tirat Cingar, tiransque giotonus

lamentatur eum pocam sborsare monetam

553 dumque — 554 sibi — 557 nunc redeo, quosdam... facendas — 558 inde meam reddes brentam quum venero nunc nunc — 562-68 mancano — 569 maxima Zambellum maravilia coeperat ergo — 570 mercatumque suae vult... carognae — 571 magnum puzzanti fece tinellum — 572 per gentes, quocumque meat, Zambellus amorbat — 574 hac de materia

575-78 pervenit in piazza, studiat cercare per omnes

botegas, dicens: — Vultis comprare tenellam
atque saporitam merdam? modo fecimus illam;
non nisi doverum tali de merce domando

582 quem modo — 583 sub fecis pondere — 595 sinit — 604 quid 604 quid sit tantus rumor — 608 inquit — 609 Cingar, fuit ille ribaldus — 610 tantas voluit — 611 at puzzae — 612 Zambellum manibusque — 613 illum communi fecit presone — 614 id novit, non restat more — 615 Zambelli uxorem Laenam accattare caminat — 616-18 quae stabat tristis, plorans mala fata mariti — 619-20 nec scit partitum retrovare ut liberet illum — 621 sugatque bagnatos

622-23 cum spudazzo oculos, monstratque dolere sodalis

damna sui, quo non fuit alter charoir unquam

624 sed — 625 manca

627-29 namque diu totam verax it fama per urbem:

quod Zambellus erit penitus damatina picatus

630 miseram, clamat bona femina, mortua — 632 dicens chioccat manibus, squarzatque capillos — 634 Cingar ait lachrymans: Heu, cara sorella — 636 manca — 637 canaia — 639 ecce tibi sforzabo tuum tornare maritum — 642 manca — 643 dono tibi tascam, dono — 660 trudi — 669 truditur — 673 ipse scio — 674-75 — quod tibi sfalsasti trutinas, scarsasque bilanzas — semper habes, stronzosque canis, stercusque caprarum — 677 ac unam pro alia... robbam — 678 nunc — 679 contra centum... testes — 680-81 mancano — 685 sic parlans Cingar multa ragunante brigata — 686 et celerans — 687 cagarella... plena timoris — 688 manca — 689 se tenet — 690 manca — 691 non memorat falsas nunquam tenuisse staderas — 693 vexatio tandem — 694 continuo currit post tergum Cingaris, illum — 695 sic vocat — 699 firmat... domandat — 700 rogat supplex, faciens — 701 o compagne — 703-7 ah rogo, ne accuses modo me de crimine tanto — 708 mox aliquod — 715 vilanum — 716 spesiis — 726 esse bonhomme — 741 ergo vale, vadam... et heus tu — 742 iam mecum speciare veni — 744 Cingar cuncta provat — 746 Zambellum, Lenaeque remittat — 747 quos illa... borsa — 748 quosve spetiarum sborsare paura coëgit — 749 stomacatas... brigatas — 750 ecce meae musae nasum — dopo 751: ponimus historias per vera vocabula veras — 752 et magis.

LIBRO OTTAVO

13 gazano — 16 celebratior — 21 et veluti — 23 piliavit — 30 toiat — 59 pensasses esse — dopo 140: forte creaturam disperderet illa fadighis — 141 atque abortivum — 443 quos — 506 robbando — 507 conzando — 598 causaque... fuit — 608 piatellum— 642 bos, vel mula, vel altrum — 643 hoc dicto — 644 quo non bisognat — 645 cunctis datur — segue il v.: non campanello pulsatur ianua, dico — 646-47 introit ac tornat vel mas vel foemina semper — 649 unus enim — 650 hic spazzaduris, paleis, strazzisque coperta — dopo 651: sentiturque gravis multo pissamine tuffus — Dopo 654:

Non sunt ex illis non sunt, mihi credite, sanctis,

qui quo plus fiunt ricchi, plus debita crescunt:
namque tyrannorum cercant satiare golazzam.
Non quos tam bravos facit alta scientia Scotti:
dico bravos verbis ac spadis quando bisognat.
Non quos doctores Thomasus fecis Aquinus,
dat quibus officium Gesiae deffendere statum,
ac inmitriatas asinis imponere stryas.
Non quos ad fiancos cingit centura corammi,
et cordovanus vix unus sufficit illis.
Non quos ad coelum barozzus portat Heliae,
deque manu Mariae vantant habuisse gonellam.
Denique non omnes illi, qui sponte sequuntur
pauperiem, per quos cercantur ad ostia tocchi,
deque pitocato se tantum pane saginant.
Non sunt Mottellae, non sunt hi denique fratres.
Non scapuzzini sancti, qui sponte famescunt,
sponte sitim tolerant, freddi caldique travaium.
Non altri quidam, quibus est tantummodo curae
vivere contenti, quamvis sotosora butetur
mundus hic et ista haec plenissima gabia mattis.
Hi spannam nec habent, debent nec habere tereni,
quaeve humeris ponunt aliorum pondera (sicut
hos Pisanella docet, vel Clementina maëstrat)
hi primi faciunt, nec possunt fallere iotam:
nam prius exemplo, verbis nos inde reducunt.
Orphanulos viduasque tegunt, solantur, adornant
moribus et Bibiam vechiamque novamque palesant.
Tum per cantones gesiarum, perque capellas
centum cassettas taccant, ficcantque pilastris,
pontificum larghae pendent ubi mille bolettae,
pro quibus ad nostras datur indulgentia culpas

678 magis... magis — 730 arboreis truncis, nec non in — 731 falsa Cingaris arte — 732 quod propria fratres Mottellae.

LIBRO NONO

71 quidam, quo non poltronior alter — 114 occidendus — 236 patenam populo — dopo 240:

sed quid non dixit Martinum contra Lutherum?

quid non contra alios bravos de gente todesca?

340 coniunx Laena fuit Iacopino vendita praeto — dopo 353: et quot menzognas dicit Comina Cocaii — 366 dicere pazzus — 397 nostro — dopo 450: Titire, tu patulae pro nugis Maximiani — 494 donet solo — 526 o pedocchiorum.

LIBRO DECIMO

4 obscura Baldus — 7 tandem — 13 franceschinos — 23 his tantum braga — 49 portanti more bubini — dopo 51: Paulus heremitus, sic sic hipocriter ibat — 87 meus fieri — 172 hunc magni fecit — 173 de sacristia — 181 et — dopo 197:

nos quoque de sfodro sciremus ducere spadas,

atque lupi zuffum nos vidimus ante capuzzum

209 schioppis, manuumque spadonis — 218 fac, o bona — 238 pascere mulos — 239 aut asinos, magna est — 241 biassat — 259 velle dinaros — 265 parecchiat boia solarum — 283 audit apertati — 290 non potuit — 297 ritirans — 298 guisam nullam curans intrare — 302 portazzam, scuroque capuzzat — 306 reverentia — 307 barbottatque pater nostros — 341 voce misellum — 349 pasceret omnes — 371 tercentum — 395 potest nimia stracchedine drittus — 398 in corpora forzas — 404 nullam pavefacto pectore parlat — 406 Baldum, quo valde pavescit — 421 tu... dedisti — 422 comandasti — 430 reverentia — dopo 441: non meritat forcam sed centum mille cavestros — 466 remansit — 502 enses — 515 brandum

LIBRO UNDECIMO

20 Orlandior alter — 21 manca — 38 ducatos — 52 ostus quo non sassinior alter — 56 praemia chiedit — 71 pellit — 94 praestare — 117 quantis rocca capi posset foltissima Bressae — 179 dishastatum est — dopo 181: hic spezzat scudos, maias sfrantumat, apertam — 183 nigunus — 202 moriat penitus furibunde spedazzum — 217 centosque pugnales — 231 infilzando — 237 fors quaranta viros colpo... in uno — 288 bufallazzi — 293 manca — 299 relaxat — 304 atque prior Baldo — 335 biassant — 351 clamat: Certemus, Balde, sperono — 371 sexaginta viros — 374 parecchiat — 380 contra bis mille repugnant — 390 armisque todescos — 391 probis potuit superare Cipadam — dopo 421:

inde cadaver agens intornum more vocantis

strozzeri augellum, bis, terque quaterque rotavit,
fecit et altanae cimare cacumina turris,
quo iactu stupuere omnes et apena volebant
credere quod propriis oculis tetigere videndo

dopo 452: et scorticabat populos, inopesque brigatas — 453-58 mancano — 478 ut — 479 cui respondere — 482 mercadanta — dopo 504: imo pregant ut eos faciat sibi rumpere collum — 514 ducatos — dopo 524:

tempore quo fulmen montagnas Pelion, Ossam

diruit a bassis radicibus, ipsaque sparsim
marmora schittavit per drittum perque traversum.

LIBRO DUODECIMO

89 peragrantes — 147 soppiat — dopo 340: sors sua stat contra gregum giostrare levantum — 350 Ostrus — dopo 361:

spongosas alas pandit, gravidasque pioggae,

quo spirante vides venetas plorare muraias,
malvasia tamen sola est, quae partibus illis
Sirocchi solet humorem scazzare cativum

378 disramat laceras — 484 pelagus, tangit quoque fluctibus astra — 490 datque piottae — 520 cunctis sua vota — 537 heremitus — dopo 538:

cilicium portare super dobamenta camisae,

et sibi cum cauda vulpis chioccare culattas.

LIBRO TREDICESIMO

3 tenet — 132 dedentrum — dopo 291: seu sit Commardion, seu sit Bergnacca Bolognae — 328 Fedrico — dopo 345:

nauticus instrepuit clamor, responsat ab alto

Echo gemens scoio, quae dum videt ire Lonardum
Narcissum ah memorat, Narcissum nympha ricordat

376 subdolus arridet2 — dopo 382:

protinus aethereas fracto cum murmure sedes

circuitu mugire, tremiscereque aequora fundo
accipiunt: deus ipse tonat, deus ipse iacentes
extemplo horribili iaculatur fulmine terras.
Dumque fugit cum sole dies, dumque aëra densas
contrahit in nebulas, subigit dumque aethera vastum
in mare, terribiles picea caligine vultus
apparent, volitantque atra sub nocte vapores.
Iamque Noti erumpunt, crebro polus igne sonantem
dat tonitrum, fractaeque ruunt in flumina nubes.
Magnus at oceanus tantarum pressus iniquis
desuper agminibus pluviarum, deque tumenti
ad latera excipiens torrentum gurgite spumas
praecipites, miris paulatim exaestuat undis,
donec aquae et coelum lato curvamine se se
componunt, dextrisque datis sua foedera iungunt

383 at miseri — 388 inulte — dopo 390:

sedibus aula deûm natat imis, deque quadrigis

attonitae saliunt nymphae, perque atria curvi
delphines, phocaeque ruunt et grandia caetae

400 ceppos — 420 magatellandi — dopo 470: — Ptous adest, Horius, Pythius, Phos, Mitra, Myrinus; — il qual verso, omesso nella prima ed. Varisco, si ritrova aggiunto — nella seconda del 1561.

LIBRO DECIMOQUARTO

Dopo 60: sed bene se possunt istae signare gaioffae,

quas domenighini valeant trapolare capuzzi

dopo 155: Continuo summis undant ibi turribus atra

nubila: quae pluvio (prout iusserit altus Apollo)
plena sinus humore cavos, rutiloque vapore,
nunc bibulos placida mulcent aspergine campos,

nunc discussa tonant et torquent fulmina et ictu

grandineo curvi modo spem populantur aratri,
et modo brumalis tardo nivis imbre liquescunt.
Saepe tamen vacuum purgantur in aëra, nec se
obiiciunt solemque inter, camposque iacentes.
Ventorum hic etiam domus est, et quae omnia certo
sub ductore fluunt, motuque ac fine laborant.
Praeruptas nec enim sine iussu temporis undas
eructare fretum videas aut ponere fessas.
Flant Euri, altisonum praetexunt nubila coelum.
flant zephyri, collecta fugae se se undique dedunt.
Flumina threiciis aquilonibus arcta stupescunt,
mox tumida exuperant ripas urgentibus Austris.
Hic foribus stabulant alternae semper et ipso
vestibulo positis nent fila cubilibus Horae,
Horae Parcarum vigiles, motusque ministrae.
Ferrea mobilium stat machina plena rotarum,
quas inter se se varias, refluasque vicissim,
pendula detorquent intento fune metalla.
Sex quater haec etiam datur Horis cura: minutos
quae obliquant passus, numerosoque ordine se se
ad metam impellunt, ubi quaelibet ore canoro
nuntiat erumpens quidve umbrae, quidve coruscae
lucis agat Phoebus, quo ipsi succedere menses
admoniti possint tectis ad iura tyranni.
Post Annus senior graditur, cui plurima pectus
barba tegit, qui fata gerit, totamque recenset
temporis expensam, aetatesque, ac singula Lustro.
Actor hic est Solis, qui bis, terque omne, quaterque
supputat in numeros coelum, summamque potenti,
ac procerum primo, dat pleno examine Saeclo:
Saeclo, cui magnos impendit Phoebus honores,
atque suo lateri semper considere mandat.
Tempus ibi alloggiat dico: Solisque comando
matronam ecc.

dopo 200: fraus, lis, fel, crux, mors, tandemque ruina Cipadae
dopo 231: cui viduella suo ceu tortorella marito

succumbit, vestesque viam gitat illa gramezae.
Nec plorans sicca se ponit in arbore sola,
nec bibit ulterius fangosam fluminis undam

dopo 232: utque magis chiachiarent supparum semper adest vas — 241 nimium scaldante leone — 243 marza de famme perirent — 254 cicadae — 255 super legnos — 285 quod — dopo 290: —

guaique meo capiti, si tunc se imbatteret esse

pondere sub tanto, quae nam plus stricca fritada est?

375 guanzasque — 396 unguibus.

LIBRO DECIMOQUINTO

22-33: Il nuovo canto di Giuberto, del tutto diverso nella Cipadense, era stato giá inserito dal Folengo nel Varium poëma cit., col titolo De Sala regione Campaniae:

Sala Napaearum, Dryadumque admixta choraeis,

ibat, earundem tantum pulcherrima, quantum
ipsa Same atque ipsa Paros Nereidas inter.
Illam capripedes, illam qui Pana sequuntur
et videre simul, simul et caluere medullis.
Nam neque visa Pado Stella est tam pulchra, neque ipsa
Tybri pater visa est tibi tam formosa Lycoris.
Parthenope licet huic, licet illi Mantua vatem,
Parthenope similem det primo, Mantua primum.
Sed quid erit tantae sacra inter pectora mentis,
qui, velut hic Stellam superat, velut ille Lycorim
laudibus, aequato celebret certamine Salam?
En reperire datur quem sumat Phoebus, amentque
usque adeo Aonides, ut eas, quas aurea vernas
Sala rosas, violasque et candida lilia nectit,
auferat, et laurum, cui lauri cura, remittat.
Huc huc verte fides aurati, Scipio, plectri:
Scipio, Scipiadum nomen sortite, decusque.
Quid sua nequicquam tibi consuit Ischia serta?
Ischia, Nereidum matri decus Amphitritae?
Non minus ipsa tibi debet, quam myrthea vati
Mergilina suo, atque suo vel Clodia, vel quae
Sirmia Benaci ludit pulcherrima ripis.
Ischia cur frustra populat durissima quidquid
ramorum, florumque tibi, laurique, hederaeque
et myrthi pariunt et fragrantissima citrus?

Ut nedum decori, verum sint illa decori

tam tibi, quam patriae, Cyrrhaeque bibentibus undam?
Verum nec decori, nec erunt serta illa decori
tam tibi quam patriae, Cyrrhaeque bibentibus undam.
Sala quidem te sola manet, quae solis amica est.
Illa venit, venit en Dryadum stipante caterva,
cui latus adglomerant charites, cui thessala virgo
inter Hamadryadas occurrit laeta, vicissimque
extantes complexae humeros grata oscula miscent.
Cos quibus atque silex et marmora dura liquescunt.
Iamque vagus per odora suae vestigia Daphnis
Phoebus adest, sed quem niveae praesentia Salae
perstringit, coelique hebetat Sala una nitores.
At cita Peneis tumido consulta pudori,
arripuit conversa fugam, perque avia multam
emicat in sylvam fugitans, iamque aspice, iamque
fronduit et miserum, ut crebro, delusit amantem.
Sala manet tantum, claroque arridet amanti,
obiiciensque oculos oculis, simul ardet et urit.
Urit adurentem extincta Peneide Phoebum.
His furtivus Amor repit, petisque cachinnis
implicat et Dryadas et semicapros Sylvanos.
Ipsa Venus formosa suos intenderat arcus,
vitisatorque suos, sed Hymen tener abfuit unus,
abfuit unus Hymen, qui quos exciverat ignes
alma Venus, Venerisque puer, quicquid ve iocorum est
compescat, miscens iunctis connubia taedis.
Mittuntur blandae illecebrae, charitesque decorae
quae raptim accito geniorum antistite, laetas
apportant choreas, plectroque sonante resultant.
Interea Salam Sol carpit, Salaque Solem,
dumque alternantes natura intercipit ictus,
ipsa suas texit Zephiritis odora corollas,
rident prata et sylvae et multicolora pererrant
rura vagi fontes, gemmantque in palmite botri,
atque ita perpetuo Campania tempore vernat.

77 involtare brodaia — 84 cagavit — 118 Dameta, pro nugis Maximiani — 136 septimus annus — 137 frater meus

142-43  si mortuus aut si

vivus solazzat fundo cum gentibus illis

— 158 tolta est — 201 bussones, è certo la vera lezione in luogo di buffones della V. — Cocaio — dopo 220:

Est hoc in coelo labens fontana cruoris,

spaventare Iovem quae visu turbida posset.
Ad cuius guardam semper stant octo madonnae.
Prima ferox vultu, vestitaque pelle leonis,
Forza: secunda simul Destrezza repossat et omne
corpus habet tectum pomelato tegmine pardi.
Tertia Temperies, Prudentia quarta vocatur.
Haec fert serpentis corium, fert illa dragonis.
Quinta cagnezato semper te lumine guardat,
Iraque nomatur, quam villis contegit ursus.
Sexta cativarum capitana Superbia rerum
gonfiat ut rospus: rospi quoque pellibus horret.
Septima tabifico stat nigra cruore sub aspra
nebride tygrarum: Crudeltas nomine dicta.
Brutta sed octava est, crustis onerata vetustis,
franzosique mali, puzzoreque cancarorum.
Haec est illa deae Veneris filiola galanta.
Non nisi de carnis, nisi non de corporis usu
pensitat et nullum fert in squaquarare ritegnum.
Luxuries dieta est, cui dat baboinus amictum.
Mars deus armorum curam dedit octo puellis:
ut quoscumque homines sibi Iuppiter eligit armis,
quosve sequi mandat guerras, soldique guadagnum,
hos illae immergant tunc rubro in gurgite fontis,
quum nascunt mundo, quum primum ventre cavantur.
Non tamen id faciunt omnes insemma puellae.
Quattuor at solum, buttata sorte, leguntur:
quae vix nata undis bagnent corpuscula rossis,
sorteque cum propria mittant ad traffica soldi.
Hac igitur mundo soldati lege venimus:
ut seu Martani simus, seu corde Rinaldi.
Vel fortes, agilesque armis, vel corde superbi,
vel post luxuriam proni, vel corpore casti,
vel qui magnanima, vel qui virtute posata
rebus in adversis norunt acatare reparum.
Hinc sunt qui pensant montes spezzare brauris,
sagradisque suis, pottis, despettibus omnes
spaventare deos et sbigotire diablos.

Sunt qui non parlant chiachiaras bravando, sed ipsis

declamant manibus, menantque (ut dicitur) ungias.
Nec tot formidant Pesadeos, totque Vilacos,
totque cuchilatas, muscarum calce tomatas.
Sunt qui delectant habitum gestare tilatum,
ornatuque suam satagunt ornare prodezzam.
Sunt e converso quibus omnis cura tilandi
stat lontana, lavantque sibi faciemque, manusque
zibetto spadae, muschio, namphaque corazzae.
Quas operent dat sudor aquas: quo pulvere spargant
crines fragranti, tellus dat mater arenam.
dopo 303: sunt lamenta tamen divûm communia cunctis
de bastardello Veneris, qui musca vocatur.
Musca Cupido deûm est, quae nocte dieque molestat
importuna oculos, guanzas, audetque talhora
illuc ire... sed ista alias dicenda relinquo
dopo 309: hinc volo vos monitos fratres, heresia cavenda est:
ne rumorem illum magnum, strepitumque tronorum
pensetis, veluti pensat gens grossa, borellas
cum quibus alati mamolini et mille pupini
saepe giocant, rumpuntque caput ludendo frequenter.
Iuppiter est, qui tunc borea mollante corezas
scorozzatus olet sulphur, tonat igne, menazzat
dopo 333: Ipsa quidem lanae inventrix, linique bianchi
nec non velluti, nec non bombacis et omnis
artis filandi, texendi atque inde cusendi,
intra lavorantes stat semper ficca puellas,
quas docet aut rotolo stammum deducere fuso,
aut itidem circum verso disvolvere naspo,
subtilesque Iovi tramando ordire camisas.
Una trahit seu fila sedae, seu stamina lini:
bagnificatque albos fuso pirlante didinos.
Una graves filo scaricat gyramine fusos,
in glomerumque rotat, dum guindalus orbe rotatur.
Haec iam texendas producit in ordine stuppas,
et facit, o quantas, circum strepitescere spolas.
Illa simul texens, manibus, pedibusque lavorat,
dextraque naviculam mandat, cui leva remandat.
Est quae china sedens telam suit, inque biancas
vestit camisas, apud illam stante canistro.

Ast est quae variis acubus maiora recamat,

namque aquilamque nigram, nigro nigrante veluto,
aurato in campo scribit, geminatque cerebrum.
Altera de argento bianchissima lilia fingit,
ac per azurinum disterminat illa velutum.
Altera terribilem texit, formatque leonem,
qui pede fert librum, nec non facit ore Samarcum.
Una figurat acu mitram, clavesque papales.
Unaque vermilios miscet niveosque quadrettos,
Bertagnaeque armam scacchis variantibus ornat.
Hinc Florenza suum Marzoccum suscipit, inde
Sphorcia Bissonem, tum stirps otomanica Lunam.

352 plorat de — 373 pedatae — 382 seu binus

dopo 383: est via longa nimis, coelumque circuit omne,

per quam si vadas nunc magnum frigus habebis,
nunc ve nimis faciet caldus bagnare camisam,
nunc refrescabis zephiri sub flamine corpus,
nunc aliquantillum glaciem tibi temperat aestas.
Haec via tam durat, quam pleno Phoebus in anno
vix venit ad metam, sed apuntum terminat illam.
In primo introitu cum flexis cornibus ecce
apparet Montonus, habens in tergore Phrixum.
Ex auro tota est radians sibi lana tirato.
Postque andamentum mensis renovata per arva
Taurum cornuta retrovas cornice biancum,
qui bellam quondam Europam tulit ultra marinam.
Sed quia mos bovis est de muso fundere bavas,
bavas continuo nettant, forbentque mocino
septem donzellae, quas Pleiadas esse provatur,
quasve bufalazzus violare menazzat Orion.
Non procul incontras geminos insemma fradellos,
primus chiamatur Castor, Polluxque secundus.
Hos, Helenamque simul mater velut ova covavit.
Quos tam strictus amor iunxit, quod Iuppiter illos
transtulit in coelum, nautisque favere dicavit.
Ulterius vadens caveas, ne pestifer Hydrus
te voret: herculeis quondam mutilatus ab armis.
Cuius colla premit cum zanchis Gambar apertis.
Mox quum sudorem sentis bagnare camisam,
ecce Leonazzus boscamine saltat ab atro,

ac super hydrinae balzat ventralia panzae.

Quem tamen Erigone virgo bellissima lenit,
atque briam ponit, coelumque per omne cavalcat.
Quae tamen ab virgo maiori ex tempore plorat:
plorat abundanti meschinula saepe piantu.
Namque parum curant illam qui regna governant:
illam, quae dicta est Astraea puella Tonantis,
cui nunc incagant reges et mille tyranni.
Scorpius egreditur gelida de valle superbus,
horrendasque manus aperit, curvatque codazzam.
Sternere qui solo disponit Oriona calzo.
Inde Sagittarus per freddi littora trottat:
tum cumulat giazzam, tum passibus alligat undas:
tempora disponit studiantibus ille poëtis,
musarum quoniam nutrix concepit eundem.
Evacuare duas non finat Aquarius ollas:
perque suas guizzantur aquas, scherzantque vicissim
squamigeri pisces, seu rombi, sive varoli,
quos aliquando mea spero frixare padella.
Haec sunt illa quidem centurae signa rotondae,
per quorum campos it Sol, Solisque sodales.

LIBRO DECIMOSESTO

14 apiombum, quum — 295 strictus — 318 sede quia me magis impedis, horsu — dopo 353: quo per orizontem Proteus dat basia coelo — 379 vir pressatus ab armis — 425 more livreri

dopo 482: increpat hunc Baldus, multis pregat inde pregheris

ne solus vadat prigolosae per antra ferarum,
cui iuvenis spondet non longius ire miaro

503 smergolet — 547 quando grataculos — dopo 549: nec per cantones sanctis sua vota moventes — 551 busos, nunc per duo mille latebras — 552 postque tenebrosos pillastros, postque colonnas — 553 postque sepulturas... haeque lupazzae — dopo 554: cumque praeti aut frati faciunt infrotta capellam — 555 sed quid ibi cagant — 556 hae sgarbellatae, gobbae, rancaeque comadres

557-58 aut cercant chiachiaris aliquam macchiare putinam,

aut niveam pueri de mente butare columbam
dopo 578: non in Vulcani, Bronte martellante, fosinis.

LIBRO DECIMOSETTIMO

10 pratora — 24 dormire Lonardum — 35 rumpat — 71 sorte sua — 93 spelorza Venus, latroque — 121 tracannaret — 127 modicum... lusorem — 130 lucernae — 144 quam supra dixi Pandragora — 158 gestu, quo non lascivior alter — 162 tracannat — 164 pagnocchae

dopo 197: proh infinita quidem beccorum turba catatur,

causaque aguzzandi mens est zelosa talenti

214 aiuttante — 310 non etenim — 316 quod — 329 Baldum deducere cura — 333 sanctum — 335 sibi — 336 quem sibi monstrabat Macharius ille, prehendit — 373 fazzam per drittum, perque traversum — 382 tenerum, quo non tenerinius altrum — 420 spirtum — 447 Pandragora lazzis

551  cingitur ense

ense Leonardi, quo non rutilantior alter

641 truncone — 645 Martinus, Pier et Iohannes — 650 aquae, seu qui fit — seguono i vv.:

seu quem per cannam paleae sofiando citelli

de summo balcone spuunt, ita dante sapono,

652 illico fitur — dopo 674: summa est hanc putridam victoria linquere carnem

dopo 675: quas mihi Cattholicon, quas Dottrinalus et altri

morales dixere olim cathedrando maëstri
dopo 689: non id forte facit dopia de gente creanza.
Non italus rubeus, quem rospi panza covertat.
Non spagnoleti fazza alba, nigerque todescus.
At Baldus, qui nil malnettum pectore servat,
seu sit gramezzae tristis coliquintida, seu sit
zuccar alegrezzae, sua cunctis cuncta palesat.

LIBRO DECIMOTTAVO

57 quod velis — 80 sugillat — 88 reverentia — 110 repetitor — 214 et monae — 225 stirpe gaiarda — 246 aut — 261 periturorum — dopo 349:

quod si vulgus amas, plaebemque, o nate, caducam,

quae vix nata, mori digna est indignaque nasci:

quod si aequi mores, si pulchri nominis auram

negligis, ad levum torque vestigia callem.
Hic se se fini citius rapit, inque palustres
descendit calamos, coenoque involvit euntes.
Si nescis, via dividuo seiuncta recessu
monstratur: duplexque tibi patet orbita, nate.
Hac laudis blanditur amor post funera dici.
Hac monet ut studeas non longius ire sepulchro.
Quod si laudari cupias, atque inter haberi
egregios animos, age, fretus numine coeli,
dexter abi, dextrumque viae citus elige cornu.
Hinc virtus aderit, studiosae debita curae,
quae longe melius quam sors malefida beatum
efficit ac longe melius te insignis honorat.
Haec nos certa manet, sed amat spetiosa requiri,
quam labor assiduus reperit, potiturque reperta.
Interea quanta est currenti occurrit, et amplos
obluctanti animo tandem largitur honores.
Tantum, nate, para longos perferre labores,
nosceve quid recti accipias, falsive relinquas.
Ambagum domus est et inobservabilis error
mundus hic, involvens aditus, quibus unica tantum
semita permista est, ad recti pervia montem.
Pauci huc ire legunt, arcto namque illa recessu
visa prius, spreta est; sed iter, quod tramite largo
expatiatur, amant plures, frustraque vagantur.
Inquiruntque diem tenebris, dumque aurea lustrant
sydera, plus noctem subeunt, coeloque recedunt.
Hic non ductores desunt ad compita verae,
fallentisque viae, studia in contraria qui te
ambiguum reddant, sed qua dextra orbita signat
impiger hanc tendas, fidos huc dirrige gressus.

392 trenta baronorum formas in trenta cadregas — 394 suo scanno — seguono i vv.:

sic sedet in medio sanctus papa concistoro,

seu quando ad Pauli cantatur messa capellam.
Turba pilastrorum gesiae se possat atornum,
ghirlandamque papae faciunt cinquanta capelli.
Sic Guido, sic illic acies paladina dunatur.

LIBRO DECIMONONO

Dopo 121 Se quoque sic solum pentiverat esse rimastum,

unde facit sibi saepe crucis signalia centum,
et martylogii cunctas trovat ille pregheras,
at visis longe compagnis semet adhortat.

134 nolentes oraque stoppant — 150 tola, — 154 scorigiatas

dopo 178: non tamen hac potuit Pandraga tirare Lonardum

ddopo 357: saepe pelizzarum vidi scorlare pelizzas,
sgamaitoque novo pegorinas scotere lanas.
Istum hoc medesimum Falchetti dura gaiardi
mazza facit povero Libicocco malque capato
dopo 361: cui facies longis grafaduris tota rubebat.
Non unquam melius vidi cum pectine gattam
pettenare suo seu braccum, vive stiverum
si sibi forte ossum vult tollere contra rasonem.
Vix offesa quidem gatta est, cavat illico guantos,
fatque cigare canes, solitos ancidere tauros
dopo 402: aut Marcelle tibi, venetorum clara propago,
quo duce nil poterant stimare pericula fantes
dopo 519: Zanninique intus cum quanto tempore possunt,
cum tanto ad se se gambas retirare laborant,
ne caldis scottentur aquis et denique coctis
cumque fabis miseri mangiantur, cumque fasolis.

LIBRO VENTESIMO

Dopo 17 il brano seguente, che il Folengo in gran parte inserí nel Varium poëma, intestandolo: Tumulus Candidi Castelionari:

Mirum quam se se dura inter bella ferebat

impiger hic heros: cui multi ponderis ipse
Mars genitor dederat nuper thoraca, simulque
fulmineum gladium et galeam cervice comantem.
Indefessa viri quae vis, quae gloria, quae laus,
quisve animus, quod robur erat, novere phalanges
adversae et toties fusae, cum proelia miscens

aut clava aut mucrone hostes caedente fugabat.

Vos etiam, insubres, etiam campana iuventus,
nostis quanta ducis fuerit praestantia Romae,
tum cum fumivomis Gallorum obsessa metallis
ense columnaei fuit adservata Lonardi,
aut cum turritae sub moenibus ille Cremonae
primus ibi ante alios, ingens atque arduus, alta
conscendit miro ausu propugnacula, quem non
saxa emissa, trabes et edaci pulvere bombi
deterrere unquam poterant: quin ferreus, atrox,
hostibus in mediis vastam per vulnera caedem
spargeret: ac se se magna cum laude referret
ad socios, magnoque ducum legeretur honore.
Ergo age conspicuum victrici fronde sepulchrum
sparge, novumque abiens cineri die nobile carmen.

246 quod — 252 stridensque restridens — 290 forzam penitus retirare — 377 stimabat un aium — 495 quod ... audivit — 690 saepe catant — 796 francescum voluisset alhora bubinum.

LIBRO VENTESIMOPRIMO

Dopo 14: et per fissuras recipit traditora nemigos — 22 Striax animosa nientum.

dopo 24: Sed bergamasco qualis nutritus in agro

de montagnarum smontat cervice suarum,
littora bramosus dilecta videre Samarchi,
atque leonazzum portans in ventre ficatum,
et vermocanum giurat quod dummodo vivat
non venetianum vult smenticare Pregaium,
fatque pocam stimam tumidi maris ire per undas
et conturbatas pelago vomitare budellas,
namque pochus labor est, quum campanilia tandem
celsa videt iam iam medio nascentia gorgo
atque cherubinum contemplat longe doratum.
Talis ego, nil certe istis spaventor ab undis,
quum tutos meditor portus, gratumque ripossum

26 musa Striax opus est, populosque — dopo 31: nam pes quo noctu corpus menat absque lucerna? — dopo 45: quamvis ad nasum quisquam Argi portet ochialos — 76 hunc ve fiammengum — 87 aut magis invidia morsi, ratione carentes — 96-99 la Cipadense ha in luogo di essi i seguenti vv.:

est mastinus homo, dignus bastone galanto,

non dico ut sedeat cum sceptro porcus in aula,
sed cui materiam cervelli mandet abassum
per spallas pezzusque ulmi, querzaeque tracagnus,
cazzeturque foras gravium de luce virorum,
sicut cazzatur sguataris canis extra cosinam,
cuius non capiat liquefactum musica pectus
dopo 117: ne tamen illa caput nimium disconza baronis
frangat et intronet mastri exclamatio Righi,
illius ad caudam grave saxum Cingar ataccat,
quod dum portabit nunquam somarella ragiabit

120 stat citus — 125 piliare

dopo 244: iam Philofornus erat grege martellatus ab illo:

qui chioccat testam, qui schenam, quique galonem.
Ipse tamen squarzos carnarum mandat arenae.
Hippol agrappatur ceu massa fogata tenais,
pistaturque simul martellis undique centum:
sed veluti ferrum quod avampat ab igne levatum,
ac super incuden tich toch resonantia sentit
brachia fabrorum, pistisque domatur acerbis,
attamen ardentes scintillat ubique favillas;
sic ferus Hippol agit colpos cum fulmine spadae,
namque silex flammas nisi non percussa remittit.
Lyronus portat spadonem sanguine plenum,
nemoque contra illum praesumit prendere gattam

401 monebat.

LIBRO VENTESIMOSECONDO

114 quem pecchiae dulci civabant melle — dopo 132, continua il famoso squarcio autobiografico:

Moschaeam hic primum cecinit, Zanique tonellam,

postea compagnis aliisque scolaribus una
dum nimis obsequitur, velut est usanza bonazzi
menchionisque hominis, magnum fabricare volumen
incoepit Baldi et cartarum spendere rismas.
Cosa tamen vera est, quae nunc lectore notetur,

sitque hominum verax a la fé creduta brigatis.

Merlino compagnus erat, quem robore, quemve
nullus avanzabat destrezza et mente saputa.
Hunc non immerito scotumavit nomine Baldum,
cui mens balda fuit, cui cor virtute superbum.
Mox compagnones alios, prout quemque petebat
natura et mores, propriato nomine dixit.
Talia Merlinus nobis essendo scolarus
cantavit pueris, non ut zentaia baiaffat
quando cucullatae pratigabat claustra brigatae.
Nondum finierat Baldi (confesso) volumen,
ille bisognavit, nascente disordine magno,
se scampare viam, mentemque habitumque sub arcta
lege barattavit, Baldumque reliquit inanem,
ad meliusque suas studium voltaverat horas.

LIBRO VENTESIMOTERZO

74 natos — 188 novasque stagiones — 273 tacavi — 274 buffonis et — 343 piattum — 501 largus, quo non spatiosior alter — 544 piliasse — 560 puoni.

LIBRO VENTESIMOQUARTO

Dopo 25: quas Helenae Syriel morienti sustulit olim,

quasve solet praestare stryis ad fallere gentem,

26 superstitio tamen — 37 signorae — 82 charasque signoras — 99 ista, qua non sfazzatior altra — 116 o compagnones — 118 ad possadas — 211 batocli — 386 rubinus —

dopo 487: tam bene furfanti nunquam tremolare videntur,

quum mancante foco patiuntur tempora giazzae,
ut modo Boccalus filando sotiliter, ante
retroque guardando, nullasque loquendo parolas

542 te phantasia butavit — dopo 544: nomine Berta quidem, cognomine bella Resina — 546 piliavit — 675 hic Aeneam.

LIBRO VENTESIMOQUINTO

28 illic tra lorum guerra coorta est — 43 fratesca fritaia — 45 componere tortas — 57 guerram similem partire fra lorum — 94 spadam de taio senza riguardo — 240 quam nisi romani consolet gratia Pauli — 243 si fuerit Petri Paulo concessa — 420 fiabbas — 476 id — 482 speties et — 510 citolos

dopo 658: quae tamen incidi digna est sententia vatis

cortice non tenero, Corydon quam dicat Alexi:
marmore sed duro, phrygius quam proferat haeros
                  Absolvit me forte

Trahit sva qvemqve volvptas3


Note

MOSCHEIDOS

LIBRO PRIMO

147 compleverat illa — 148 data fit — 341 Myrmiliones — 346 formica trucem Myrmiliona timet — 410 falza segando taiat — 422 myrmilionaeis.

LIBRO SECONDO

163 rugit — dopo 284:

agmina Caganiel sua circum circa regyrat

ut qua bombardis fit via denter ea

448 sub luce solis.

All’explicit della Moscheide seguono nella Cipadense tre numeri, a piè di pagina: — 17.4. 33; — forse 17 aprile 1533, probabile data del rimaneggiamento di quel poemetto.

EPIGRAMMATA

Gli epigrammi delle stagioni portano l’intestazione: «Merlinus ad Baldum». Ad essi susseguono questi componimenti, che il Folengo con lievi ritocchi aveva inserito nel Varium poëma.

Baldus ad Merlinum

Quos mihi misisti versus de quattuor anni
     temporibus, medio legimus in studio.
Diversas de te diversa in gente catavi
     sentenzas, quarum displicet una mihi.
Scilicet ignorans quod sis parlare latinum,
     unde macaronica dicier arte cupis.
Fac age, quaeso, provam, si quattuor illa camoenis
     tempora legitimis dicere forte queas.

Merlinus ad Baldum

Nil mihi diversae stimmatur opinio turbae:
     sum macaronus ego, sic macaronus ero.
Sed tibi, Balde, tamen parebo: dat ecce Comina
     hos ut cumque potest facta latina modos.

Experientia I

     Ver novum domitis adest pruinis,
cui Mars nunc aperit tenerque aprilis.
Occurrunt Veneres, vagique Amores,
dum tectum vetuli subintrat anni.
     Sol fraeno ignivomos equos retentat,
lentis solstitium notans quadrigis,
Aestas nuda sitit, gravesque spicas
dum torret, cupidos parat colonos.

Autumnus moderante sole flammas
prodit tardigradus, satis quod ille
succulentus hebet, suaeque vites
illi palmitibus gemunt onustis.
     Adportat gelidos Hyems novembres,
canasque hirta comas, trahit podagram,
tuscit, pelliceis pedes ad imos
se volvens tunicis, fovensve prunas.

Experientia II

     Ver nitens, ubi nix modo imperabat,
sumit regna, suasque ponit herbas.
His arridet Amor, parensque Amoris,
his blanda zephyrus iocatur aura.
     Aestas delitiis laboriosa
praefert seria, decutitque flores,
his fruges subicit Ceres opimas,
his flavae subeunt deae manipli.
     Autumnus vacuos cados vetusti
ad novum reparat Thyoniani.
His plaudit Bromius, Bromique pupi
his circumsiliunt, chorosque ducunt.
     Horret bruma gelu, casaeque rimas
stipat sedula pervias rigori.
His mugit Boreas, suasque victor
his vibrat scytico nives ab arcto.

Experientia III

     Iam novos, variosque picta flores
passim reddit humus, decusque veris.
Lascivit Cytheraea, consuitque
ludenti violas, rosasque Amori.
     Dat messes ager hispidus salubres,
nec tunc utilis impeditur ardor.
Texit flava Ceres graves aristas,
cingens tempora spiceis corollis.
     Pingues pampineos gravant lacertos
uvae, pampinei gravant lacerti
ulmos; ulmi asinum gravant flagellis,
dum, Silene, agis hunc gravem racemis.

Nix Alpes aquilone sibilante
summas candidat, implicantur amnes,
hinc Nymphae vitreo stupent ab alveo,
et comuni glacie comas sub ipsa.

Experientia IV

     Fragrant multicolora prata gemmis,
quas leni populant apes susurro.
Laetae qua nemorum trabes comantum
frondescunt, avibus sonant canoris.
     Flagrant pulverulenta rura flammis,
quas brevi extenuant oves sub umbra.
Lentae qua Coryli, nigraeque olivae
pallescunt, querulis strident cicadis.
     Turgent mellificata musta botris,
quos Bacchae patulis ferunt canistris.
Et qua vitibus explicantur umbrae:
— Io, Bacche. — canunt; — Io, Lyaee. —
     Torpent obstupefacta stagna crustis,
quas nec plaustra notant, rotaeque signant.
Et qua cymba modo premebat undas
colludunt pueri, labantque plantis.

Experientia V

     Florescunt sata, vineaeque gemmant,
purae per teretes cient lapillos
raucum murmur aquae, udulique rivi
albent liliolis, rubent rosetis.
     Durescunt segetes agris, caduntque
iam curvis sata falcibus, nec aestu
messores avidum gemunt laborem,
sed crebris cyathis levant calorem.
     Dulcescunt, nimioque botriones
sunt ulmis oneri tumente succo.
Fit vindemia, vinitorque laetus
suo destituit decore vites.
     Canescunt nive tecta, stiriaeque
his pendent vitreae, stupentque guttae.
Pastor straminibus, simulque arator
defendunt, hic oves, at ille tauros.

Experientia VI

     Vector sydoniae calet puellae,
sagittas acuit tener Cupido,
torquati geminantur hinc palumbes,
auriti lepores, boaeque turpes.
     Sydus herculei flagrat Leonis,
frondes nec tenui moventur aura,
dumos nec gelidi exeunt lacerti,
portu nauta latet, viator umbra.
     Pugnaci haeret Apollo Scorpioni,
spumant labra mero, lacusque praelo
vi pressante capit novum phalernum,
complenturque cadi, amphoraeque grandes.
     Horret sydere bruma Capricorni,
auget ligna focis, veruque torret
longo terga suum, superque crates
tuceta et croceae strident tomaclae.

Dopo l’epigramma De Baldracco, segue l’invettiva

Ad poëtam impudicum

Quam sunt et lepidi, quam et elegantes
sunt tui endecasyllabi, Petrille,
summaque arte laboriosiores,
doctos qui referas in his Catullos:
tam sunt illecebrae tui exoleti
scortilli putridae, iocique turpes,
ut non putridius cadaver, ut non
sit cur turpe oleat magis cloaca.
Quare odoriferas rosas, Petrille,
si quando olfacimus tui leporis,
optamusque ibi mille habere nasos;
en hui quam cito nostra, nescio quo
ventris profluvio cadit voluptas,
atque intercipiunt rosas oleta,
optamusque ibi nullum habere nasum.
Si nescis, tua bella, mi Petrille,
vernum Cyntia concacat rosetum.

Dopo l’epigramma Ad Falchettum segue una seconda invettiva

In felem omnium pessimum

Resultent «io io» Coci: resultent
iam dudum queruli simul Lebetes.
Nuper nescio quid mali gemebant.
Quin ipsae insiliant nigrae nigellis
ollae cum patinis, et huc et illuc
permixti urceolis catini et urnae.
Et quantum est olidissimae popinae
«Io» ter geminent, chorosque ducant.
Curis namque animi levantur aegris,
hostem namque alacres suum triumphant.
Hostis insidiator ille felis,
versipellis, atrox, trifurcifer fur,
et cuivis cacodaemoni parandus,
tam cautissimus omnium latronum,
quam notissimus omnium malorum,
lurco, carnivora et lucernilingus,
praedatorque inhians iugi rapinae,
ictu nunc valido atque ponderoso
ligonis periit, deditque poenas,
tot commissa luens, quot ille sparsim
per corpus rubeos pilos habebat.
Ah pili scelerum indices suorum!
I, nunc, palladios bibas liquores
nulla relligione, qui nec ipsi
parcis stuppae, olidas vorans lucernas.
At vobis, Lemures tenebricosi,
et nigri Genii iubetur orci:
raptate hanc olei bibacitatem,
torquete hanc adipis gulositatem,
torrete ad patinas Stygis flagranti
bullantes oleo et putri sagina.
Has poenas merito luat gulonis
felis ingluvies voracitasque.

Ad Baldum

Cornacchias partimque speto, partimque guazetto
     suscepi coctas, Balde facete, tuas.
Quas bene copertas satis ampla scudella tenebat,
     quum tua portavit vecchia beghina mihi.
Sed postquam totas, netto remanente cadino,
     edimus, heu qualis tanta per ossa stupor.
Rursus in exhaustum tornavimus illa piattum,
     verum tantorum non fuit ille capax.
Quarum gustigolum cogor narrare saporem,
     est caro calcagnis plus tenerina meis.
Tolle viam gambas, testas, alasque striatas,
     in vaso brognis conca piena manet.
Iuro tibi videor tantum rosegasse corammum,
     post illas mansit stracca ganassa dapes.
Dens habuit partem maiorem, panza minorem,
     gratia quapropter nulla redenda tibi est.

La Cipadense colloca ora qui l’epigramma In obitu episcopi Cipadae (con cui la Vigaso Cocaio finisce); segue ad esso una saffica che nei Pomiliones il F. intitolò a Paolo Orsini:

Ad Baldum de ira

Nocte si quando media repente,
dum tibi obrepens sopor ambit artus,
Balde, consurgitque Aquilo, trucemque
                    fertur in Eurum,
en vago excussus tonitru, fenestras
luce rimosas rutilare cernis.
Quam ciet creber Iovis huc et illuc
                    ventus et ignis.
Interim praeceps nebulas Orion
torquet abruptas, ut ab axe credas
mole subductum bibula per auras
                    Nerea duci.
At simul fessi posuere venti,
solque disiecit tenebras sub ortum:
surgis, explorans quid atrox ruinae
                    gesserit imber.

Cernis heu moerens ut agros olivis,
ut nemus passim trabibus revulsis
straverit, littusque putri gravarit
                         Africus alga.
Flent lacessito tibi cuncta vultu.
Hic Ceres, Floraeque nitor, Paterque
vitium sensere Iovem ruentem
                          grandinis iras.
Quae semel vento ruit acta pinus
haud reviviscit, nec acer, nec ilex,
nescit heu certa, semel hinc quod exit,
                          lege reverti.
Non minus si quando furor virum, quem
ius potens irae decet, incitarit,
ah quibus se se veneranda larvis
                          turpat imago.
Frons trahit vultus, oculosque torvis
asperat flammis, tremebunda livent
labra, dens frendit, micat impedito
                          lingua palato.
Iurgii tandem via vi patescit,
fulgur et linguae crepitat solutae,
mens cadit vesana, caduntque lapso
                          pectore sensus.
Victa quin morum gravitas fugatur,
virque, qui consors modo erat deorum,
mugit ut bos, ut leo rugit, utque
                          sibilat anguis.
Mox ubi lapsae Eumenides quierunt,
mensque redduxit sibi se, procellam
cernit ingentem miser et peremptos
                          fulmine mores.
Verba succurrunt, reditura demum,
si redit noster, repetitque fontem
Mintius, vel Signa queunt Olympi
                          vertere cursum.
Ingemit secum, nec humi iacentes
sublevat demens oculos, nec inde
    (tam pudet fusae gravitatis) uti
                          audet amico.

Ira, si obluctans animum triumphat,
tu tibi servis, at inermis abs te
tunc fugit, cum te premis, estque summa haec
                                palma laborum.

All’epigramma della facezia di Cingar seguono questi quattro componimenti, con cui la Cipadense si chiude:

In obitu Caroli Agnelli

Carole, quis vatum praestans et idoneus adsit,
     qui satis ad tumuli defleat ossa tui?
Sunt, fateor, nostro tenues in carmine vires,
     non tamen ah tenues liquimur in lachrymas!
Carmina debentur lachrymis, lachrymaeque sepulchris,
     debentur functis luce sepulchra viris.
Huc huc et charites properent, Phoebique sorores,
     quae colunt fontem numina, quaeque nemus.
Huc, inquam, properent, elegisque furentibus ornent
     busta sepulchrali semper alenda face.

Ad Seraphum

O qui nobile nunc peritiorum
effulges specimen quod extiterunt,
quotve sunt modo, quotve erunt deinceps,
mallem aut Chrisogono aut mihi dedisses,
quam isti delicias poëticorum,
Flacci scilicet aureum libellum.
An sat commodus ille, idoneusque
horti fossor habetur, ut libellum
tam bellum, aureolumque, melleumque
docti susciperet manu Seraphi?
an, Seraphe, habilem esse censuisti
durum foenisecam explicare Flaccum?
Is quanto magis utilis ligoni,
is tanto minus utilis libello est,
cui nec littera quamlibet minuta,
nec tantillus apex patet figurae.
Verum, inquis, bonus est vir, ah cachinnor
ut huius bonitas homuntionis,
qui bubulci ad aratrum ineptit, aptet
se se Flacci ad Epistolas profundi.

Agricola ad suum ligonem
Amo te merito Ligo ligonum
antistes, nitidi minister horti.
Nam quantum est, vel erit, vel ante constat
tot iam saecla fuisse sarculorum
nemo te melius repurgat herbas,
unde tot sata, multiplexque vernat
pubertas holerum, decusque florum.
Tua namque opera nemus virentum
betarum superat, suosque late
dat lactuca dapum quies lacertos,
non est dicere quanta brassycarum
sit vis; dispeream nisi praealtis
se herbae subiiciant pares cupressis.

Conclusio

Quae prius ingenio docili mihi floruit aetas
     magnificae poterat laudis adire iubar.
Decipitur iuvenum sed mens improvvida, quae quo
     saepe decus poscit, dedecus inde refert.
Cum macaronaeae subeunt ludibria vanae,
     tam pudet ut pudeat non puduisse satis4.

  1. ↑ Parecchi tra i primi e i dieci ultimi esametri di questo brano adoperò il Folengo nella orazione del pretore Gaioffo (libro IV, 470-493), introducendovi varianti che il lettore potrá da sé rilevare.
  2. ↑ Con poche varianti i vv. 376 sgg. del canto di Giuberto furono dal F. inseriti nell’operetta pubblicata insieme col fratello Giovan Battista: I. B. Chrisogoni Folengii mantuani anacoritae Dialogi quos Pomiliones vocat. Theophili Folengii mantuani anachoritae Varium poëma et Ianus. In fine: In Promontorio Minervae, ardente Sirio, 1533. Vi appose il titolo strano: Metaphora de iis quos ad magistratum se contulisse poenitet.
  3. ↑ La Boselliana del 1555 ommise questi versi: è la sola variante notevole che essa presenti con la Cipadense.
  4. ↑ L’esemplare della Comunale di Mantova ha, a questo punto, la simbolica vignetta d’un agnello che torna raumiliato all’ovile, col motto «Perieram». Manca invece questa figurazione nell’esemplare della Vittorio Emanuele, recante qui l’explicit, ripetuto poi un’altra volta nell’ultima carta. Ciò significa forse che l’autore volle introdotta la vignetta dell’agnello, quando giá la tiratura della Cipadense era inoltrata. Sarebbe dunque un’altra prova non doversi prender per buona moneta la dichiarazione premessa all'Errata-corrige, che gli «errori non puochi della stampa» spiega col «non esservi travenuta la correzione del proprio autore». Il fitto Errata-corrige occupa tre pagine e mezzo. L’explicit: «Cipadae, apud magistrum Aquarium Lodotam» è fregiato da un ritratto del poeta coronato d’alloro: ritratto non fantastico, forse, perché se non somiglia al celebre busto del Museo di Mantova (esemplato dal Portioli), e tanto meno al ritratto del Folengo preposto all’ed. Amsterdam (Napoli, 1692), mi pare tuttavolta arieggi quello, onde il Terranza adornoò l’edizione mantovana del 1768, desumendolo da un «archetipo», posseduto dai Capilupi, parenti del Folengo (cfr. Studi folenghiani, p. 67).
Questa voce è stata pubblicata da Wikisource. Il testo è rilasciato in base alla licenza Creative Commons Attribuzione-Condividi allo stesso modo. Potrebbero essere applicate clausole aggiuntive per i file multimediali.