| Questo testo è completo. |
| ◄ | Appendice - Moscheoidos | Appendice - Saggio di varianti della Toscolana | ► |
EPIGRAMMATA
Gli epigrammi delle stagioni portano l’intestazione: «Merlinus ad Baldum». Ad essi susseguono questi componimenti, che il Folengo con lievi ritocchi aveva inserito nel Varium poëma.
Baldus ad Merlinum
Quos mihi misisti versus de quattuor anni
temporibus, medio legimus in studio.
Diversas de te diversa in gente catavi
sentenzas, quarum displicet una mihi.
Scilicet ignorans quod sis parlare latinum,
unde macaronica dicier arte cupis.
Fac age, quaeso, provam, si quattuor illa camoenis
tempora legitimis dicere forte queas.
Merlinus ad Baldum
Nil mihi diversae stimmatur opinio turbae:
sum macaronus ego, sic macaronus ero.
Sed tibi, Balde, tamen parebo: dat ecce Comina
hos ut cumque potest facta latina modos.
Experientia I
Ver novum domitis adest pruinis,
cui Mars nunc aperit tenerque aprilis.
Occurrunt Veneres, vagique Amores,
dum tectum vetuli subintrat anni.
Sol fraeno ignivomos equos retentat,
lentis solstitium notans quadrigis,
Aestas nuda sitit, gravesque spicas
dum torret, cupidos parat colonos.
Autumnus moderante sole flammas
prodit tardigradus, satis quod ille
succulentus hebet, suaeque vites
illi palmitibus gemunt onustis.
Adportat gelidos Hyems novembres,
canasque hirta comas, trahit podagram,
tuscit, pelliceis pedes ad imos
se volvens tunicis, fovensve prunas.
Experientia II
Ver nitens, ubi nix modo imperabat,
sumit regna, suasque ponit herbas.
His arridet Amor, parensque Amoris,
his blanda zephyrus iocatur aura.
Aestas delitiis laboriosa
praefert seria, decutitque flores,
his fruges subicit Ceres opimas,
his flavae subeunt deae manipli.
Autumnus vacuos cados vetusti
ad novum reparat Thyoniani.
His plaudit Bromius, Bromique pupi
his circumsiliunt, chorosque ducunt.
Horret bruma gelu, casaeque rimas
stipat sedula pervias rigori.
His mugit Boreas, suasque victor
his vibrat scytico nives ab arcto.
Experientia III
Iam novos, variosque picta flores
passim reddit humus, decusque veris.
Lascivit Cytheraea, consuitque
ludenti violas, rosasque Amori.
Dat messes ager hispidus salubres,
nec tunc utilis impeditur ardor.
Texit flava Ceres graves aristas,
cingens tempora spiceis corollis.
Pingues pampineos gravant lacertos
uvae, pampinei gravant lacerti
ulmos; ulmi asinum gravant flagellis,
dum, Silene, agis hunc gravem racemis.
Nix Alpes aquilone sibilante
summas candidat, implicantur amnes,
hinc Nymphae vitreo stupent ab alveo,
et comuni glacie comas sub ipsa.
Experientia IV
Fragrant multicolora prata gemmis,
quas leni populant apes susurro.
Laetae qua nemorum trabes comantum
frondescunt, avibus sonant canoris.
Flagrant pulverulenta rura flammis,
quas brevi extenuant oves sub umbra.
Lentae qua Coryli, nigraeque olivae
pallescunt, querulis strident cicadis.
Turgent mellificata musta botris,
quos Bacchae patulis ferunt canistris.
Et qua vitibus explicantur umbrae:
— Io, Bacche. — canunt; — Io, Lyaee. —
Torpent obstupefacta stagna crustis,
quas nec plaustra notant, rotaeque signant.
Et qua cymba modo premebat undas
colludunt pueri, labantque plantis.
Experientia V
Florescunt sata, vineaeque gemmant,
purae per teretes cient lapillos
raucum murmur aquae, udulique rivi
albent liliolis, rubent rosetis.
Durescunt segetes agris, caduntque
iam curvis sata falcibus, nec aestu
messores avidum gemunt laborem,
sed crebris cyathis levant calorem.
Dulcescunt, nimioque botriones
sunt ulmis oneri tumente succo.
Fit vindemia, vinitorque laetus
suo destituit decore vites.
Canescunt nive tecta, stiriaeque
his pendent vitreae, stupentque guttae.
Pastor straminibus, simulque arator
defendunt, hic oves, at ille tauros.
Experientia VI
Vector sydoniae calet puellae,
sagittas acuit tener Cupido,
torquati geminantur hinc palumbes,
auriti lepores, boaeque turpes.
Sydus herculei flagrat Leonis,
frondes nec tenui moventur aura,
dumos nec gelidi exeunt lacerti,
portu nauta latet, viator umbra.
Pugnaci haeret Apollo Scorpioni,
spumant labra mero, lacusque praelo
vi pressante capit novum phalernum,
complenturque cadi, amphoraeque grandes.
Horret sydere bruma Capricorni,
auget ligna focis, veruque torret
longo terga suum, superque crates
tuceta et croceae strident tomaclae.
Dopo l’epigramma De Baldracco, segue l’invettiva
Ad poëtam impudicum
Quam sunt et lepidi, quam et elegantes
sunt tui endecasyllabi, Petrille,
summaque arte laboriosiores,
doctos qui referas in his Catullos:
tam sunt illecebrae tui exoleti
scortilli putridae, iocique turpes,
ut non putridius cadaver, ut non
sit cur turpe oleat magis cloaca.
Quare odoriferas rosas, Petrille,
si quando olfacimus tui leporis,
optamusque ibi mille habere nasos;
en hui quam cito nostra, nescio quo
ventris profluvio cadit voluptas,
atque intercipiunt rosas oleta,
optamusque ibi nullum habere nasum.
Si nescis, tua bella, mi Petrille,
vernum Cyntia concacat rosetum.
Dopo l’epigramma Ad Falchettum segue una seconda invettiva
In felem omnium pessimum
Resultent «io io» Coci: resultent
iam dudum queruli simul Lebetes.
Nuper nescio quid mali gemebant.
Quin ipsae insiliant nigrae nigellis
ollae cum patinis, et huc et illuc
permixti urceolis catini et urnae.
Et quantum est olidissimae popinae
«Io» ter geminent, chorosque ducant.
Curis namque animi levantur aegris,
hostem namque alacres suum triumphant.
Hostis insidiator ille felis,
versipellis, atrox, trifurcifer fur,
et cuivis cacodaemoni parandus,
tam cautissimus omnium latronum,
quam notissimus omnium malorum,
lurco, carnivora et lucernilingus,
praedatorque inhians iugi rapinae,
ictu nunc valido atque ponderoso
ligonis periit, deditque poenas,
tot commissa luens, quot ille sparsim
per corpus rubeos pilos habebat.
Ah pili scelerum indices suorum!
I, nunc, palladios bibas liquores
nulla relligione, qui nec ipsi
parcis stuppae, olidas vorans lucernas.
At vobis, Lemures tenebricosi,
et nigri Genii iubetur orci:
raptate hanc olei bibacitatem,
torquete hanc adipis gulositatem,
torrete ad patinas Stygis flagranti
bullantes oleo et putri sagina.
Has poenas merito luat gulonis
felis ingluvies voracitasque.
Ad Baldum
Cornacchias partimque speto, partimque guazetto
suscepi coctas, Balde facete, tuas.
Quas bene copertas satis ampla scudella tenebat,
quum tua portavit vecchia beghina mihi.
Sed postquam totas, netto remanente cadino,
edimus, heu qualis tanta per ossa stupor.
Rursus in exhaustum tornavimus illa piattum,
verum tantorum non fuit ille capax.
Quarum gustigolum cogor narrare saporem,
est caro calcagnis plus tenerina meis.
Tolle viam gambas, testas, alasque striatas,
in vaso brognis conca piena manet.
Iuro tibi videor tantum rosegasse corammum,
post illas mansit stracca ganassa dapes.
Dens habuit partem maiorem, panza minorem,
gratia quapropter nulla redenda tibi est.
La Cipadense colloca ora qui l’epigramma In obitu episcopi Cipadae (con cui la Vigaso Cocaio finisce); segue ad esso una saffica che nei Pomiliones il F. intitolò a Paolo Orsini:
Ad Baldum de ira
Nocte si quando media repente,
dum tibi obrepens sopor ambit artus,
Balde, consurgitque Aquilo, trucemque
fertur in Eurum,
en vago excussus tonitru, fenestras
luce rimosas rutilare cernis.
Quam ciet creber Iovis huc et illuc
ventus et ignis.
Interim praeceps nebulas Orion
torquet abruptas, ut ab axe credas
mole subductum bibula per auras
Nerea duci.
At simul fessi posuere venti,
solque disiecit tenebras sub ortum:
surgis, explorans quid atrox ruinae
gesserit imber.
Cernis heu moerens ut agros olivis,
ut nemus passim trabibus revulsis
straverit, littusque putri gravarit
Africus alga.
Flent lacessito tibi cuncta vultu.
Hic Ceres, Floraeque nitor, Paterque
vitium sensere Iovem ruentem
grandinis iras.
Quae semel vento ruit acta pinus
haud reviviscit, nec acer, nec ilex,
nescit heu certa, semel hinc quod exit,
lege reverti.
Non minus si quando furor virum, quem
ius potens irae decet, incitarit,
ah quibus se se veneranda larvis
turpat imago.
Frons trahit vultus, oculosque torvis
asperat flammis, tremebunda livent
labra, dens frendit, micat impedito
lingua palato.
Iurgii tandem via vi patescit,
fulgur et linguae crepitat solutae,
mens cadit vesana, caduntque lapso
pectore sensus.
Victa quin morum gravitas fugatur,
virque, qui consors modo erat deorum,
mugit ut bos, ut leo rugit, utque
sibilat anguis.
Mox ubi lapsae Eumenides quierunt,
mensque redduxit sibi se, procellam
cernit ingentem miser et peremptos
fulmine mores.
Verba succurrunt, reditura demum,
si redit noster, repetitque fontem
Mintius, vel Signa queunt Olympi
vertere cursum.
Ingemit secum, nec humi iacentes
sublevat demens oculos, nec inde
(tam pudet fusae gravitatis) uti
audet amico.
Ira, si obluctans animum triumphat,
tu tibi servis, at inermis abs te
tunc fugit, cum te premis, estque summa haec
palma laborum.
All’epigramma della facezia di Cingar seguono questi quattro componimenti, con cui la Cipadense si chiude:
In obitu Caroli Agnelli
Carole, quis vatum praestans et idoneus adsit,
qui satis ad tumuli defleat ossa tui?
Sunt, fateor, nostro tenues in carmine vires,
non tamen ah tenues liquimur in lachrymas!
Carmina debentur lachrymis, lachrymaeque sepulchris,
debentur functis luce sepulchra viris.
Huc huc et charites properent, Phoebique sorores,
quae colunt fontem numina, quaeque nemus.
Huc, inquam, properent, elegisque furentibus ornent
busta sepulchrali semper alenda face.
Ad Seraphum
O qui nobile nunc peritiorum
effulges specimen quod extiterunt,
quotve sunt modo, quotve erunt deinceps,
mallem aut Chrisogono aut mihi dedisses,
quam isti delicias poëticorum,
Flacci scilicet aureum libellum.
An sat commodus ille, idoneusque
horti fossor habetur, ut libellum
tam bellum, aureolumque, melleumque
docti susciperet manu Seraphi?
an, Seraphe, habilem esse censuisti
durum foenisecam explicare Flaccum?
Is quanto magis utilis ligoni,
is tanto minus utilis libello est,
cui nec littera quamlibet minuta,
nec tantillus apex patet figurae.
Verum, inquis, bonus est vir, ah cachinnor
ut huius bonitas homuntionis,
qui bubulci ad aratrum ineptit, aptet
se se Flacci ad Epistolas profundi.
Agricola ad suum ligonem
Amo te merito Ligo ligonum
antistes, nitidi minister horti.
Nam quantum est, vel erit, vel ante constat
tot iam saecla fuisse sarculorum
nemo te melius repurgat herbas,
unde tot sata, multiplexque vernat
pubertas holerum, decusque florum.
Tua namque opera nemus virentum
betarum superat, suosque late
dat lactuca dapum quies lacertos,
non est dicere quanta brassycarum
sit vis; dispeream nisi praealtis
se herbae subiiciant pares cupressis.
Conclusio
Quae prius ingenio docili mihi floruit aetas
magnificae poterat laudis adire iubar.
Decipitur iuvenum sed mens improvvida, quae quo
saepe decus poscit, dedecus inde refert.
Cum macaronaeae subeunt ludibria vanae,
tam pudet ut pudeat non puduisse satis1.
- ↑ L’esemplare della Comunale di Mantova ha, a questo punto, la simbolica vignetta d’un agnello che torna raumiliato all’ovile, col motto «Perieram». Manca invece questa figurazione nell’esemplare della Vittorio Emanuele, recante qui l’explicit, ripetuto poi un’altra volta nell’ultima carta. Ciò significa forse che l’autore volle introdotta la vignetta dell’agnello, quando giá la tiratura della Cipadense era inoltrata. Sarebbe dunque un’altra prova non doversi prender per buona moneta la dichiarazione premessa all'Errata-corrige, che gli «errori non puochi della stampa» spiega col «non esservi travenuta la correzione del proprio autore». Il fitto Errata-corrige occupa tre pagine e mezzo. L’explicit: «Cipadae, apud magistrum Aquarium Lodotam» è fregiato da un ritratto del poeta coronato d’alloro: ritratto non fantastico, forse, perché se non somiglia al celebre busto del Museo di Mantova (esemplato dal Portioli), e tanto meno al ritratto del Folengo preposto all’ed. Amsterdam (Napoli, 1692), mi pare tuttavolta arieggi quello, onde il Terranza adornoò l’edizione mantovana del 1768, desumendolo da un «archetipo», posseduto dai Capilupi, parenti del Folengo (cfr. Studi folenghiani, p. 67).