Angelo Santin Strafit

Dai carbonêr e i ciodarôt de Zòldo al Musèo di ciòdi e de le arte de fêr dal Fóor

Can che l véent tiràa dal bón vêrs, se l sentìa nca n bón sin lontân dut chél versenâl di mài e di martìei che vegnìa su e vegnìa fùora da le fosinèle, e che l scomenzàa da domân ben bonora, par dì inaânt fìn da la sera …

L èra i ciodarôt de Zòldo, ch’i lauràa int’i so defize, metùi in óor de la Pranpèra o del Maè, péde la Malisia o l Maresóon, daesìn da dute le aive pi gròse che èra inte sta Val, insoma; e i stéa là inte, debòta al scur, a sgueredà duta la mare del dì, sólche con chél sin de lustre de le bronze e n sin de ferâl, e a fà n laóro ch’i féa deentà ancora pi négre. I batéa sui ancùden con duta la forza ch’i aéa, e, a forza de dài, an dì daré chél’autre, duti i mées e duti i aign conpàgn… i dis ch’i vegnìa anca i braz nò solche pi grôs, ma infìn pi lóonch!

S’i se tramudàa inte la vila, o da na vila a chél’autra, t’i cognosée inbòta, par strada, e nò solche parchè ch’i someàa fài, o forsi i èra fài pardasén, indiferénti da chi autre: pi grôs, ma soraldùt pi ordenari, e pìen de viz, i dis; che anca chi autre paesàign i e ciamàa, e con an bón sin de desprìes, Forgnàcoi. An nòme che adês i é restà tacà a duti chi dal Fóor. Ma s’i cognoséa anca parchè ch’i dis che ndó ch’i pasàa lóri, i ciodarôt, i lagàa le pèdeghe négre, dato ch’i zòcoi i èra duti infrusignài dal carbóon de le fosinèle!

I féa ciodi de dute le sôrt: ciòdi da scandole e ciòdi da la testa schizàda, bròche, bròche alpine e bròche zòte; giazìn, ciòdi da bò, somesàt e anca ranpóign da danbre.

Ma i no féa sólche chél che se dóra a inciodà; i lauràa anca a fà su arte de fêr de cotante autre sôrt, pichesìe dut chél che inlaòta, e fin int’i aign cotânt daesìn da noi, i doràa chi óm e chéle fémene a laurà int’i cânp e int’i bôsch, o a vive: pòles de le porte e bretenèle, ranpóign par le scarpe da fêr, zape e badìi, sìeghe, siegóign, manère e manarìn; e po brandoi e ciâf, padèle e cortìei…

I é dùi inaânt a le longhe in Zoldo a se infrusignà inte ste fosinèle: anmancol dal 1200 fin ai prim del ‘900. E par le fà dì, le fosinèle, par tignì l fùoch inpizà (che l i vocoréa in prima par tirà fùora l metâl dai sas, e dapó par colà le feraze ch’i se reduséa da le Base o infìn da l’Austria), i à fat fùora debòta duti i bôsch che èra dutolintóor a le vile, se volón i fà calcolo a chél che ‘l menzóna anca l Vassalli inte l so bèl libre “Al Marco e l Matìo”, andó che l conta anca pròpio di carbonêr. Parchè che co le légne, e col poiàt, i se féa l carbóon par i fosinài.

De duti sti zentenêr de aign ch’i à bu da tirà intóor al fêr, l é stat intóor la metà de l 800 ch’i à laurà de pi a fà poiàt e a fà ciodi, parchè che l é pròpio inlaòta ch’i ciodarôt i é lugài a se sturtà duti insieme inte la Sozietà industriâl zoldana. I aéa chéla de se daidà un con l autre, parché che la scomenzàa edùt a no butà pi masa polìto: e de sto viàz i féa cóont de lugà a vénde con manco fadiga e, se ocór, anca a se tirà n franco de pi… Fin inlaòta, i èra sénpre peài via duti par cónto so, e i dìa dù par ste zità, par solito na òta o anca doi óte a l an, a vénde chél ch’i èra stai bóign de se reduse a laurà i mées indaré. I e vendéa a pées i ciòdi, rencurài polito inte n scarnùz, e no soziedéa debòta mai ch’i e contase par i vénde. E no n é ch’i dìse a stin, i aéa duti l so giro, i saéa andó dì a se catà i avantóri giust; par fà polìto, i stéa fuora anca dói stemane e a dormì i dìa int’i tabiài, andó ch’i e lagàa, inte l féen, tante óte col pare l èra anca fiòi e neòdi.

Can ch’i tornàa indaòta, chél pure mus che a dì fùora par Canâl l aéa na càrega de ciòdi su la schina, al lugàa in Zòldo debòta ancora pi scufà dù de incànt che l èra peà ia, dato che l aéa la gòba (o l car da tirà, se la i dìa polito) pien de generi: ch’i e vocoréa a la famèia par pasà l invêr, dato che debòta duti i aéa na coradèla de tosàt da i dà da magnà.

Ma dapó ch’i faure i à metù órden de se sturtà, l é stat la Sozietà industriâl zoldana che pensàa anche a vénde. E par na vinténa de aign, dal 1873 al 1893, i afari someàa ch’i se aése tornà dretà par i ciodarôt e par sta Val de ciodarôt! Par daidà la Sozietà, i é stài bóign infìn de méte su na Banca Coperatia Popolâr, del 1886!

Ma l é stat na ilusióoon che l’à durà pùoch: còlpa la concorenza de chi che aéa scomenzà a fabricà ciòdi a machina, o gausa chéle dói gran brentane ch’i e lugà adôs propio a la fin del ‘800 e che le à parà fùora par l’aiva pi de na fosinèla, e del fùoch che à brusà chi dal Fóor; ma anca parchè ch’i à scomenzà a no dì pi sénpre dacòrdo come che aràe ocorù… E così anca chéla bèla invenzióon de la Sozietà industriâl zoldana l’à trat la òta. Ma no sté créde ch’i abe ziedù par chél, vèh! N é stat che é dù inaânt ancora an tôch, e nò solche dal Fóor, ma anca sa Dóont e int’Al Póont, int’a Gùima e sa La Capèla a fà ciòdi. Anca ma nóno, al Nano di Gregòri, che ‘l èra del 1892, l à fat aora a me contà d’incànt ch’i leàa su daânt dì par dì a tirà l fôl, con sa pare e i sui fradìei, seanca che no me pénse andoe ch’i fóse a laurà.

Adês, par se degordà de dut al laóro di Zoldàign inte le fosinèle e de le gran fadighe ch’i fat così a le lónghe chi che à vivù inte sta Val daânt da noi, ma anca de cuânt valéent ch’i é stài i nôst nóni e i nóni di nôst nóni, al Comùn dal Fóor l à metù órden de inpiantà an Musèo di ciòdi e de le arte de fêr. I l à daêrt pròpio st’invêr pasà e i à volù l méte inte l Palàz de la Lòda, daré la gìesia de San Franzésch, andó che na òta stéa al Capitân de dut Zòldo, daânt ch’i se aése metù inte la testa de fà i dói Comùn, come ch’i é adês. Par sià sto Musèo i èra dùi inaânt an grum de aign a tirà intóor e n é stat pi de un a se proà, fin che sta òta, dapó tânt, i e l’à fata.

Inte chéle sale i à sturtà n grum de ròba, tânt al piân de sót che de sóra: ciòdi grainc’ e picioi, e po dute chéle autre arte de fêr ch’i féa i faure e ch’i é stai bóign de sturtà. L èra cotainc’ aign edùt ch’i Capicomùn i se studiàa de binà arte e de invià sto Musèo; na bèla coradèla de ciòdi i l’aéa metùda ia che sarà pi de trent’aign, e i la tignìa sót an viere grant inte la sala pi granda del Comùn, e che bèl che l èra i véde! Ma n grum de arte l’é stat la déent de Zòldo a la tirà fùora da ndó ch’i la tignìa, sun solêr o sun sofita, e, seànca che la rèsta sua, i e l’à data volentìera al Comun par sià sto bèl inviaméent.

N èra n grum de déent al mées de faurêr, can ch’i à fat an sin de mòto par i fà saé a duti che l Musèo l èra ruà: de chi dal Fóor mi créde che no mancàa negùinc’, parchè che l’à da èse chi che se tégn in bóon pi de duti de sto laóro da na òta, se no autre parchè che fùora par al Maè e la Malisia e la Pranpèra l èra forsi pi defize che inpardùt. E po la èra di Pascài, donca dal Fóor, la fosinèla che à durà pi a le lónghe, fin del 1954. Ma con chi dal Fóor n èra na masìera anca da dute chéle autre vile, e da chi autre Comùn: che no n é negùinc’ che no sa, anca chi dòen, ch’i arà anmancol sentù dì, cuânt ch’i à strusià chi vège inte par chi defize.

Insieme a le arte, inte l Musèo i à metù fùora anca le mape de le minère e ndó che le èra: in Val Inferna, che l’èra la pi vègia, seànca che le galarie le dìa a se la fenì inte chél de chi da Vùot; e pó Darè Dóf, che invéze l’é la prima che le menzóna le carte che se pùol catà a Venezia, del 1592; e po chéla da Dóont, di Médoi; e pó l é segnà ndó che l èra i defize; e cuainc’ laoranti che l èra: pi de 700 inlaòta da la Sozietà. De chi che lauràa inte le minère e inte le fosinèle i à metù dù anca n sin de storia, con an pùoche de fotografie, chéle ch’i é lugài a curà su.

Bèl l é anca al mài che se vé inte n cantóon: i l’à fat adês, e l é piciol, ma l fonzióna come chi ch’i doràa na òta par laurà.

Del mestìer di carbonêr e de chél di ciodarôt n é stat pi de un che à bu da scrie, anca da n ciap de aign: de chi che, ancora del 1800, i vegnia in Zòldo par dì su par le cròde, nomài chi inglées, al Gilbert e l Churchil, o anca chéla fémena inglées, la Amalia B. Edwards, e autra déent studiàda. Ansèche Ricardo Volpe, che l lauràa inte par i ufizi dù par Belùm, a la fin de l ‘800 l à scrit cotante ròbe che ne interèsa anca a noi, che le ne fa còmet par pudè saé come che i vivéa. E adês in ultema, pi daesìn da noi, ma l é pasà edùt calche dieséna de aign, l é stat al profesóor Angelini, che sa mare la èra da Stregà, che l se à dat an grum le maign dintóor par dì in zèrca e curà su dut chél se pudéa ancora saé di laóri del fà carbóon e del laurà l fêr, e l l’à scrit. Adês ch’i ne l’à sià, no rèsta autre che n vade cotàinc’ a se l véde sto Musèo: i Zoldàign daânt de dut, ma anca duti chi autre, pichesìe chi da le vài dintóor, che paga pròpio la spesa saé come ch’i se la pasàa na òta.

(Al Fóor)