Legeram pridem, domino Naudaeo facultatem faciente, Observiationes tuas circa duos solis asseclas. Et quantum placuerint, tibi etiam signifícaram, cum dominus Gaffarellus abs te mihi idem munus aliudque de quatuor fictis solibus Romae observatis, me inspectante, mihi obtulit. In utroque diligentiam, exactas descriptiones mathematicas et utilitates ex eis provenientes laudo; aliisque bonis veritatis amatoribus imitationem earum cupidissimus instaurationis scientiarum ipse commendo. Verum quoniam iudicium completum a me requiris, respondeo non mihi piacere quod asseris, huiusmodi apparitiones casu temerario prorsus fieri, nullo iubente auctore universitatis, nec operante per eas quidpiam nec adnuntiante. Si enim tu absque ratione hoc doces, stultum qui tibi credat putabis, credo. Si ratione profecto, et mundus ratione regatur longe potentiori quam tu, et ratione significet, et operetur quidquid in eo videmus, oportet. Neque enim nos corpora nostra tanto artificio aedificavimus quantum vix capere et admirari post diutinas omnium eorum perscrutationes philosophi potuerunt.

Sed mens longe nostra praestantior. Puderet quidem te, si in domo tua quippiam te nesciente, displiceret etiam si te nolente, fieret. Cometas ergo et phaenomena tantae molis frustra fieri ex se Deo nullo auctore quomodo concipere potes, o vir dottissime? An putas quaedam curari ab opifice rerum, quaedam vero negligi. Nec enim volens negliget, sed non volens. Ergo in tanta mole versatus, ut ait Plinius, non potestomnia curare. Sed furoris plenum arbitror eum esse qui existimat se posse Deutn concipere meliorem ac sapientiorem aut potentiorem ilio quem cogitare mens omnis auctorem rerum cogitur invictissimis rationibus; et ilio qui naturae praeest, ante nos et ante cogitatus nostros ab aeterno. Quasi pars quae sumus nos ac mens nostra, possit capere nedum totum sed supra totum. Nos infinitum apprehendimus: et quod omnibus supereminet finitum dicemus? Quomodo enim apprehendimus aut cogitamus nisi vere sit? Cogitatio autem non est atomorum corpusculorunt vix atomum alterum unum tangentium; extendctur enim extra moenia multorum ntundorum si qui essent, haec est vacuunt spati immobilis nil discurrentis, sed mentalis mundi qui corporeunt et mathematicum penetrat interius et ainbit exterius absque fine.

Quapropter mentem primam effugere posse niltil video. Et ideo quidquid accidit, ratione mentali accidere, quam si ignorem, non propterea non extat. Nec enim propterea quod mus et culex nescit scribere et sensum scripturae, propterea non extiterit qui scripsit. Praeterea mundi constructio et animalium et plantarum et partium usus et vis et nodo satis superque declarant virtutem hanc primam quam vocamus Deum. Et nulla res est quae non maximum ipsum manifestet, quod si latet ratio multorum nos, haud propterea non sit qui officinam ferrariant intrantes stupemus pueri, donec usum ferramentoruni et organorum eius didicerimus. Si natura arte regitur, igitur et politica. Igitur illi soles aliquid portendunt, si sine auctore casu quodam non fiunt, longe verius ac certius quam huius scripturae caracteres, quanto a meliori artifice mei et illorum facti sunt.

Vale, vir optime. Vide si quid non recte dixi in Triumphato atheismo, ac corrige. Vel mecum fatere soles non casu fieri, nisi respectu eorum qui usum ipsorum ignorant. Recte enim Paulus dixit: «ignorantia facit casum». Vale. Caetera domino Diodato et Moraeo.

 [Romae,] die 4 iulii 1632.