פֿױגל

Anmerkung zum Genus:

Das Wort ist regional auch als Femininum in Gebrauch.[1]

Alternative Schreibweisen:

veraltet: פֿױגעל‎ (YIVO: foygel) 

Worttrennung:

פֿױגל‎, Plural 1: פֿײגל‎, Plural 2: פֿײג·לאַך‎, Plural 3: פֿײג·לעך‎, Plural 4: פֿײג·לען‎

פֿױגל‎, Plural 1: פֿױגל‎, Plural 2: פֿױג·לאַך‎, Plural 3: פֿױג·לעך‎, Plural 4: פֿױג·לען‎

Umschrift:

YIVO: foygl, Plural 1: feygl, Plural 2: feyglakh, Plural 3: feyglekh, Plural 4: feyglen

YIVO: foygl, Plural 1: foygl, Plural 2: foyglakh, Plural 3: foyglekh, Plural 4: foyglen

Aussprache:

IPA: [ˈfɔɜ̯ɡl̩][2]

Hörbeispiele: —

Bedeutungen:

[1] Vertreter einer Tiergruppe der Wirbeltiere mit Flügeln und Federn

Herkunft:

Entlehnung aus dem Mittelhochdeutschen;[3] der regionale Gebrauch als Femininum geht womöglich auf Einfluss einer slawischen Sprache zurück (vergleiche ukrainisches птиця (ptycja^☆) ^→ uk[4], weißrussisches пташка (ptaška^☆) ^→ be[5] und птушка (ptuška^☆) ^→ be[6] sowie russisches птица (ptica^☆) ^→ ru[7])[1]

Verkleinerungsformen:

[1] פֿײגעלע‎ (YIVO: feygele) 

Oberbegriffe:

[1] בעל־חי‎ (YIVO: balkhay) , חיה‎ (YIVO: khaye) 

Unterbegriffe:

[1] אײַזפֿױגל‎ (YIVO: ayzfoygl) , אַמסטל‎ (YIVO: amstl) , אָדלער‎ (YIVO: odler) , בושל‎ (YIVO: bushl) , גאַנדז‎ (YIVO: gandz) , גריף‎ (YIVO: grif) , הון‎ (YIVO: hun) , הינדל‎ (YIVO: hindl) , װאַכטל‎ (YIVO: vakhtl) , װאָראָן‎ (YIVO: voron) , װאָראָנע‎ (YIVO: vorone) , טױב‎ (YIVO: toyb) , טרילערל‎ (YIVO: trilerl) , מעװע‎ (YIVO: meve) , סאָװע‎ (YIVO: sove) , סאָלאָװײ‎ (YIVO: solovey) , ענטל‎ (YIVO: entl) , ענטע‎ (YIVO: ente) , פּאָפּוגײַ‎ (YIVO: popugay)  / veraltet: פּאָפּאַגאַי‎ (popagai)  / veraltet: פּאָפּוגאַי‎ (popugai)  / veraltet: פּאָפּוגײ‎ (YIVO: popugey) , פּאַראַקיט‎ (YIVO: parakit) , פּיקהאָלץ‎ (YIVO: pikholts) , פּעליקאַן‎ (YIVO: pelikan) , פֿאַזאַן‎ (YIVO: fazan) , פֿאַלק‎ (YIVO: falk) , קאַטשקע‎ (YIVO: katshke) , קאַנאַריק‎ (YIVO: kanarik) , קוקאַװקע‎ (YIVO: kukavke) , קוראָפּאַטע‎ (YIVO: kuropate) , קראָ‎ (YIVO: kro) , ראָב‎ (YIVO: rob) , שװאַלב‎ (YIVO: shvalb) , שװאַן‎ (YIVO: shvan) , שטורעם־פֿױגל‎ (YIVO: sturemfoygl) , שטרױס‎ (YIVO: shtroys) , שפּאַרבער‎ (YIVO: shparber) , שפּערל‎ (YIVO: shperl) 

[1] נאַכטפֿױגל‎ (YIVO: nakhtfoygl) , עוף‎ (YIVO: of) , רױבפֿױגל‎ (YIVO: roybfoygl) , שפּילפֿױגל‎ (YIVO: shpilfoygl)  / veraltet: זינגפֿױגל‎ (YIVO: zingfoygl) 

Beispiele:

[1] „אום צו פערשטעהן, װארום פױגלעךּ און בעזאָנדערס שלאנגען זײנען געװען סימבאָלען פון זונען־געטער בײ אלע פעלקער, װעלכע האָבען איבערהױפּט פערגעטערט דיא שעפּפענדע קראפט פון דער זון, איז נעהטיג צו בעטראכטען דיא אורזאכען, װעלכע האָבען געפיהרט דיא פארצײטיגע מענשען צו פערעהרען פױגלעךּ און שלאנגען מעהר װיא אלע אנדערע חיות.“[8]‎ (YIVO: Um tsu fershtehn, varum foyglekh un bezonders shlangen zaynen geven simbolen fun zunengeter bay ale felker, velkhe hoben iberhoypt fergetert di shepfende kraft fun der zun, iz nehtig tsu betrakhten di urzakhen, velkhe hoben gefihrt di fartsaytige menshen tsu ferehren foyglekh un shlangen mehr vi ale andere khayes.) 

„Um zu verstehen, warum Vögel und insbesondere Schlangen Symbole für die Sönnengötter bei all den Völkern waren, die überhaupt die schöpfende Kraft der Sonne vergötterten, ist es notwendig die Ursachen zu betrachten, die dazu führten, dass die frühen Menschen Vögel und Schlangen mehr als alle anderen Tiere verehrten.“

[1] „אַלע אונזערע פײגלאַך פלעכטן נעסטן.“[9]‎ (YIVO: Ale unzere feyglakh flekhtn nestn.) 

„Alle unsere Vögel bauen Nester.“

[1] „אַריבער געהענדיג אַ גאַנץ פרוכטבאַרען װיעזען־פּלאַטץ זײנען מיר געקומען אין אַ קלײנעם װעלדעל, װעלכער װאַר מונטער בעלעבט פון פערשיעדענע פּראַכטפאָל שעהנע פױגלאַךּ, […].“[10]‎ (YIVO: Ariber gehendig a gants frukhtbaren viezenplatts zaynen mir gekumen in a kleinem veldel, velkher var munter belebt fun fershiedene prakhtfol shehne foyglakh, […].) 

„Nachdem wir über eine ziemlich fette Wieſe gekommen, gelangten wir an den Rand eines kleinen, von Vögeln munter belebten Gehölzes.“[11]

[1] „אַפילו די פױגל װעלכע פאַרברענגען זײערע לעבנס אױף, אָדער בײַם, װאַסער, אַפילו די װײניקע מינים, װעלכע האָבן גענצלאַך אױפגעגעבן פליען, זײַנען נישט אַרױס פון אונטער דער שליטה פון דער לופט.“[12]‎ (YIVO: Afile di foygl velkhe farbrengen zeyere lebns oyf, oder baym, vaser, afile di veynike minim, velkhe hobn gentslakh oyfgegebn fliyen, zaynen nisht aroys fun unter der shlite fun der luft.) 

„Selbst die Vögel, die ihr Leben auf oder am Wasser verbringen, sogar die wenigen Arten, die das Fliegen gänzlich aufgegeben haben, werden noch immer von der Kraft/Wirkung der Luft beeinflusst.“

[1] „אױף א צװײג, טיף אין װאַלד, האָט אַ פױגל אױפגעשריען פון שלאָף.“[13]‎ (YIVO: Oyf a tsvayg, tif in vald, hot a foygl oyfgeshriyen fun shlof.) 

„Auf einem Zweig, tief im Wald, schrie ein Vogel auf aus dem Schlaf.“

[1] „עס פֿליען די פֿײגלען קײַן דרום,
אין די װײַטע לענדער אַװעק;
[…]“[14]‎ (YIVO: Es fliyen di feyglen kayn dorem, / in di vayte lender avek; / […]) 

„Es fliegen die Vögel gen Süden,

hinfort in die fernen Länder;

[…]“

[1] „ער האָט בלױז געמאָלן פֿײגל – קראַנקע, פֿאַרװאָרלאָזטע פֿײגל.“[15]‎ (YIVO: Er hot bloyz gemoln feygl – kranke, farvarlozte feygl.) 

„Er malte nur Vögel – kranke, verwahrloste Vögel.“

[1] „נאָך אױסגעלײטערטע טעג קומט רעגן־װעטער, די הימלען װערן באַדעקט מיט שװאַרצע װאָלקנס, עס דונערט, עס בליצט, די לופט קרעכצט, דער װאַלד עכצט, די פײגלעך אין װאַלד פאַרשטומען, די סטאַדעס אין פעלד ברומען.“[16]‎ (YIVO: Nokh oysgelayterte teg kumt regnveter, di himlen vern badekt mit shvartsn volkns, es dunert, es blitst, di luft krekhtst, der vald ekhtst, di feyglekh in vald farshtumen, di stades in feld brumen.) 

„Nach heiteren Tagen kommt Regenwetter, schwarze Wolken bedecken den Himmel, es donnert, es blitzt, die Luft krächzt, der Wald ächzt, die Vögel im Wald verstummen, die Herden auf dem Feld brüllen.“

[1] „דאס לעבן אין װאלד איז געװען זײער אינטרעסאנט, און יעדער טאג איז געװען אײגנארטיג און נישט ענליך צו זײן פארגײער - טראץ װאס די בײמער האבן ארױסגעלאזט זײער שארך, די פױגלען האבן געקװיטשעט, די קװאל װאסער האבן גערױשט, און די װילדע באשעפענישן האבן געלאזט הערן זײער שטימע.“[17]‎ (YIVO: Dos lebn in vald iz geven zeyer intresant, un yeder tog iz geven eygnartig un nisht enlikh tsu zayn forgeyer – trots vos di beymer hobn aroysgelozt zayer shorkh, di foyglen hobn gekvitshet, di kval vaser hobn geroysht, un di vilde bashefenishn hobn gelozt hern zayer shtime.) 

„Das Leben im Wald war sehr interessant und jeder Tag war einzigartig, keiner ähnelte dem anderen – schließlich raschelten die Bäume, zwitscherten die Vögel, rauschten die Quellwasser und ließen die wilden Geschöpfe ihre Stimmen ertönen.“

Redewendungen:

[1] בלײַענער פֿױגל‎ (YIVO: blayener foygl)  ‚bleierner Vogel‘: lahme Ente (langsame, schwerfällige, schwunglose Person)

Wortbildungen:

Adjektive: פֿױגלדיק‎ (YIVO: foygldik) , פֿױגלש‎ (YIVO: foyglsh) , פֿײגלש‎ (YIVO: feyglsh) 

Substantive: פֿױגלבליק‎ (YIVO: foyglblik) , פֿױגלװעג‎ (YIVO: foyglveg) , פֿױגלמילך‎ (YIVO: foyglmilkh) 

[1] Jiddischer Wikipedia-Artikel „פויגל“

[1] Uriel Weinreich: מאָדערן ענגליש-ייִדיש ייִדיש-ענגליש װערטערבוך‎. Modern English-Yiddish Yiddish-English Dictionary. New paperback edition, Schocken Books, New York 1987, ISBN 0-8052-0575-6 (Lizenzausgabe des YIVO Institute for Jewish Research, New York 1968), Stichwort »bird«, Seite 33 (englisch-jiddischer Teil) sowie Stichwort »פֿױגל‎«, Seite 465 (jiddisch-englischer Teil).

[1] Alexander Harkavy: Yiddish-English Dictionary. With a treatise on Yiddish reading, orthography, and dialectal variations. 6., verbesserte und ergänzte Auflage. Hebrew Publishing Company, New York 1910 (Digitalisat), Stichwort »פױגעל‎«, Seite 252.

[1] Alexander Harkavy: Complete English-Yiddish Dictionary. 11., verbesserte und ergänzte Auflage. Hebrew Publishing Company, New York 1910 (Digitalisat), Stichwort »bird«, Seite 42.

[1] ייִדיש װערטערבוך אױפֿן װעב Yiddish Dictionary Online „פֿױגל“

[1] Hermann L. Strack: Jüdisches Wörterbuch mit besonderer Berücksichtigung der gegenwärtig in Polen üblichen Ausdrücke. J. C. Hinrichs’sche Buchhandlung, Leipzig 1916 (Internet Archive), Stichwort »פױגעל‎«, Seite 146.

[1] י. ל. װינאָקור‎: אידיש־שפּאַנישער װערטער־בּ‬וך‎. בוכהאַנדלונג ג. קאַפּלאַנסקי און דרוקערײ מושקאַט און זאַסלאַװסקי‎, Buenos Aires 1931 (Internet Archive), Stichwort »פױגל‎«, Spalte 383.

[1] ס. ראָכקינד, ה. שקליאר‎/С. Рохкинд, Г. Шкляр: ייִדיש־רוסישער װערטערבּוכ‎/Еврейско-русский словарь. פארלאג פונ דער װינשאפט-אקאדעמיע פונ װססר‎/Издательство Академии наук БССР, מינסק‎/Минск 1940 (Internet Archive), Stichwort »פױגל‎«, Seite 419.

[1] Alexander Harkavy; with an introduction by Dovid Katz: Yiddish-English-Hebrew Dictionary. 1. Auflage. Yale University Press in cooperation with the YIVO Institute for Jewish Research, New Haven/London 2006, ISBN 0-300-10839-7 (Reprint of the 1928 expanded second edition), Stichwort »פֿױגל‎«, Seite 404.

Quellen: