שפּיטאָל

Worttrennung:

Maskulinum: שפּי·טאָל‎, Plural: שפּי·טאָלן‎

Neutrum: שפּי·טאָל‎, Plural: שפּי·טע·לער‎

Umschrift:

YIVO: (Maskulinum) shpitol, Plural: shpitoln

YIVO: (Neutrum) shpitol, Plural: shpiteler

Aussprache:

IPA: [ʃpɪˈtɔl][1]

Hörbeispiele: —

Bedeutungen:

[1] größeres Gebäude oder Gebäudekomplex mit einer medizinischen Einrichtung, in dem Krankheiten, Leiden oder körperliche Schäden bei Menschen festgestellt und jene durch stationäre oder ambulante Behandlung geheilt oder gelindert sowie Geburtshilfe und Sterbebegleitung geleistet werden

Herkunft:

Als in der zweiten Hälfte des 19. Jahrhundert die Forderungen nach einem Gesundheitsdienst zunahmen, führte dies zur Begünstigung neuerer Begriffe wie unter anderem שפּיטאָל‎, welches älteres הקדש‎ (YIVO: hegdesh) ^→ yi [2] ‚Armenasyl; Hospital‘[3] verdrängte.[4]

Synonyme:

[1] regional (Litwisch): באָלניצע‎ (YIVO: bolnitse) 

[1] veraltend, sonst regional: האָספּיטאַל‎ (YIVO: hospital) , קראַנקענהױז‎ (YIVO: krankenhoyz) 

[1] veraltet: בית־חולים‎ (YIVO: beyskhoylim) /בית־החולים‎ (YIVO: beysakhoylim) ; sonst noch abwertend: הקדש‎ (YIVO: hegdesh) 

Oberbegriffe:

[1] בנין‎ (YIVO: binyen) , געבײַדע‎ (YIVO: gebayde) 

Unterbegriffe:

[1] אָפּעריר־זאַל‎ (YIVO: operirzal) , אָפּעראַציע־זאַל‎ (YIVO: operatsyezal) , קראַנקן־אַלקער‎ (YIVO: kranknalker) , קראַנקן־צימער‎ (YIVO: krankntsimer) 

[1] אַמבולאַטאָריע‎ (YIVO: ambulatorye) , ביקור־חולים‎ (YIVO: bikerkhoylim) , הײלאָנטאַלט‎ (YIVO: heylanshtalt) , לאַזאַרעט‎ (YIVO: lazaret) , לעטשניצע‎ (YIVO: letshnitse) , פּאָליקליניק‎ (YIVO: poliklinik) , פֿעלדשפּיטאָל‎ (YIVO: feldshpitol) , קליניק‎ (YIVO: klinik) , קורירהײם‎ (YIVO: kurirheym) 

[1] איזאָליר‎ (YIVO: izolir) , װאָרד‎ (YIVO: vord) , פּאַלאַטע‎ (YIVO: palate) , קימפּעט־פּאַלאַטע‎ (YIVO: kimpetpalate) 

Beispiele:

[1] „העֵדיִ האָט זעֶהר ניִשט ליִעֶבּ‬־געֶהאַט צוּ בּ‬עֶזוּכעֶן אַ זעֶלכעֶ עֶרטעֶר, װיִ שפּיטאָלעֶן, בּ‬ית־עוֹלם׳ס, קרעֶמאַטאָריעֶן […].“[5]‎ (YIVO: Hedi hot zehr nisht lieb-gehat tsu bezukhen a zelkhe erter, vi shpitolen, besoylem’s, krematorien […].) 

„Sie liebte es nicht, derartige Orte zu beſuchen, Friedhoͤfe, Krematorien, Krankenhaͤuſer floͤßten ihr Schauder ein.“[6]

wörtlicher: „Hedi mochte es nicht sehr, solche Orte wie Krankenhäuser, Friedhöfe, Krematorien zu besuchen…“

[1] „דאָס אַלטע, צעקנאָדערטע אָנטועכץ, פול פלעקן און לעכער, האָט אין קײן שום יום־טוב נישט דערמאָנט, גיכער דערמאָנט אין אַ שפּיטאָל פון װאַנען מען איז ערשט נאָך אַ לאַנגער קרענד אַרױס…“[7]‎ (YIVO: Dos alte, tseknoderte ontuekhts, ful flekn un lekher, hot in keyn shum yontef nisht dermont, gikher dermont in a shpitol fun vanen men iz ersht nokh a langer kreng aroys…) 

„Die alte, zerlumpte Kleidung, voller Flecken und Löcher, gemanhte an keinen besonderen Feiertag, vielmehr an ein Krankenhaus, aus dem man erst nach langer Krankheit entlassen wurde…“

[1] „מיט אָנדערהאַלבן יאָר צוריק, האָט דער יוסטיץ-מיניסטעריום אָנגעהױבן צונױפֿשטעלן אַ באַריכט פֿון פֿאַרשײדענע פֿאַלן, פֿאַרבונדן מיט געשלעכט-דיסקרימינאַציע, און גערופֿן אָפּצושאַפֿן די צעטײלונג צװישן מענער און פֿרױען בעת די מלוכישע צערעמאָניעס, אין די אױטאָבוסן, שפּיטעלער, לװיות און ראַדיאָ-סטאַנציעס.“[8]‎ (YIVO: Mit onderhalbn yor tsurik, hot der yustitsministerium ongehoybn tsugoifshteln a barikht fun farsheydene faln, farbundn mit geshlekhtdiskriminatsye, un gerufn optsushafn di tseteylung tsvishn mener un froyen beys di melukhishe tseremonies, in di oytobusn, shpiteler, levayes un radyostantsies.) 

„Vor anderthalb Jahren begann das Justizministerium mit der Erstellung eines Berichts über verschiedene Fälle im Zusammenhang mit Geschlechter-Diskriminierung und forderte die Aufteilung zwischen Männern und Frauen während staatlicher Zeremonien, in Bussen, Krankenhäusern, bei Begräbnissen und in Radiostationen abzuschaffen.“

[1] „הײַיאָר איז דער 75סטער יאָרטאָג פֿון דער טרױעריק־באַרימטער „קרישטאָלנאַכט‟. דעם 9טן—10טן נאָװעמבער, אינעם יאָר 1938, איז אין דײַטשלאַנד אױסגעבראָכן אַ ריזיקער פּאָגראָם, אין װעלכן עס זענען אומגעקומען, לכל־הפּחות, 91 ייִדן; נאָך 30,000 זענען אַרעסטירט און פֿאַרשיקט געװאָרן אין קאָנצענטראַציע־לאַגערן. טױזנטער שילן, ייִדישע געשעפֿטן, הײַזער, שפּיטעלער און שילן זענען געװאָרן צעשעדיקט, באַרױבט און צעשטערט.“[9]‎ (YIVO: Hayyor iz der 75ster yortog fun der troyerik-barimter „Krishtalnakht“. Dem 9tn–10tn november, inem yor 1938, iz in Daytshland oysgebrokhn a riziker pogrom, in velkhn es zenen umgekumen, lekholapokhes, 91 yidn; nokh 30000 zenen arestirt un farshikt gevorn in kontsentratsyelager. Toyznter shiln, yidishe gesheftn, hayzer, shpiteler un shiln zenen gevorn tseshedikt, baroybt un tseshtert.) 

„In diesem Jahr jährt sich die traurig-berühmte ‚Kristallnacht‘ zum 75. Mal. Am 9.–10. November 1938 brach in Deutschland ein riesiger Pogrom aus, bei dem mindestens 91 Juden ums Leben kamen; weitere 30000 wurden festgenommen und in Konzentrationslager geschickt. Tausende Synagogen, jüdische Geschäfte, Häuser, Krankenhäuser und Schulen wurden beschädigt, ausgeraubt und zerstört.“

[1] „אַ מאָל האָבן מיר באַשולדיקט ישׂראל אין אַלע שלעכטע זאַכן, אָבער ישׂראל איז מער נישט אונדזער שׂונא. מיר זעען װי אַזױ די סירישע קינדער װערן באַהאַנדלט אין אַסאַדס תּפֿיסות, און װי מע באַהאַנדלט זײ אין די ישׂראלדיקע שפּיטאָלן.“[10]‎ (YIVO: A mol hobn mir bashuldikt Yisroel in ale shlekhte zakhn, ober Yisroel iz mer nisht undzer soyne. Mir zeen vi azoy di sirishe kinder vern bahandelt in Asad tfises, un vi me bahandelt zey in di yisroeldike shpitoln.) 

„Früher haben wir Israel für all die schlechten Dinge verantwortlich gemacht, aber Israel ist nicht länger unser Feind. Wir sehen demnach, wie die syrischen Kinder in Assad-Gefängnissen behandelt werden, und wie man sie in israelischen Krankenhäusern behandelt.“

Wortbildungen:

אײַנשפּיטאָלונג‎ (YIVO: aynshpitolung) , אײַנשפּיטאָלן‎ (YIVO: aynshpitoln) , שפּיטאָל־װאָגן‎ (YIVO: shpitolvogn) , שפּיטאָל־פּאַציענט‎ (YIVO: shpitolpatsyent) , שפּיטאָל־שיף‎ (YIVO: shpitolshif) 

[*] Suchergebnisse in der jiddischen Wikipedia für „שפיטאל“

[1] Uriel Weinreich: מאָדערן ענגליש-ייִדיש ייִדיש-ענגליש װערטערבוך‎. Modern English-Yiddish Yiddish-English Dictionary. New paperback edition, Schocken Books, New York 1987, ISBN 0-8052-0575-6 (Lizenzausgabe des YIVO Institute for Jewish Research, New York 1968), Stichwort »hospital«, Seite 154 (englisch-jiddischer Teil) sowie Stichwort »שפּיטאָל‎«, Seite 381 (jiddisch-englischer Teil).

[1] Hermann L. Strack: Jüdisches Wörterbuch mit besonderer Berücksichtigung der gegenwärtig in Polen üblichen Ausdrücke. J. C. Hinrichs’sche Buchhandlung, Leipzig 1916 (Internet Archive), Stichwort »שפּיטאָל‎«, Seite 199.

[1] ס. ראָכקינד, ה. שקליאר‎/С. Рохкинд, Г. Шкляр: ייִדיש־רוסישער װערטערבּוכ‎/Еврейско-русский словарь. פארלאג פונ דער װינשאפט-אקאדעמיע פונ װססר‎/Издательство Академии наук БССР, מינסק‎/Минск 1940, Stichwort »שפּיטאָל‎«, Seite 513.

[1] Alexander Harkavy; with an introduction by Dovid Katz: Yiddish-English-Hebrew Dictionary. 1. Auflage. Yale University Press in cooperation with the YIVO Institute for Jewish Research, New Haven/London 2006, ISBN 0-300-10839-7 (Reprint of the 1928 expanded second edition), Stichwort »שפּיִטאָל‎«, Seite 515.

Quellen: